آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

مشهور بين فقها جواز «سفر» در ماه رمضان است، منتهى آن را مكروه دانسته اند و عموم و اطلاق اين حكم (کراهت)، شامل كسانى كه به قصد فرار از روزه به سفر مى روند، نيز مىشود. ضمن این که مقتضاى قاعده اوّليّه، جواز مسافرت است. طبق آیه 184 سوره بقره مسلمانان بر دو دسته اند: عدّهاى در ماه رمضان حاضر هستند، و برخى نيز مسافر؛ آنها كه مسافرند روزه بر آنها واجب نيست؛ بلكه بايد قضاى آن را در ماههاى ديگر به جاى آورند. مقتضاى اين تقسيم بندى دوگانه جواز مسافرت است.

مشهور بين فقها جواز سفر است، منتهى آن را مكروه دانستهاند، و تنها كسى كه در اين حكم مخالفت كرده، و مسافرت در ماه مبارك رمضان را مطلقاً جايز نمىداند «ابو الصلاح حلبى» از قدماى فقهاى ماست. فقيه ماهر، صاحب جواهر بر این باور است که مشهور ميان فقها اين است كه مسافرت در ماه رمضان كراهت دارد. و عموم و اطلاق اين حكم، شامل كسانى كه به قصد فرار از روزه به سفر مىروند، نيز مىشود

قطع نظر از ساير ادلّه، آيا مقتضاى قواعد، جواز مسافرت در ماه مبارك رمضان است؛ يا مسافرت در این ماه طبق قاعده جايز نيست؟ مقتضاى قاعده اوّليّه، جواز مسافرت است. چون شارع مقدّس فرموده: «فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أيّامٍ اُخَرَ».(1) معناى آيه شريفه اين است كه مسلمانان بر دو دسته اند: عدّهاى در ماه رمضان حاضر هستند، و برخى نيز مسافر؛ آنها كه مسافرند روزه بر آنها واجب نيست؛ بلكه بايد قضاى آن را در ماههاى ديگر به جاى آورند. مقتضاى اين تقسيم بندى دوگانه، جواز مسافرت است. بنابراين، مقتضاى قاعده مستفاد از آيه شريفه، جواز مسافرت در ماه مبارك است.

ولى رواياتى داريم كه سفر در ماه مبارك را نهى كرده، و آن را تنها در حال ضرورت اجازه مىدهد. به اين روايات توجّه كنيد:

1.«و في الخصال باسناده عن على(علیه السلام) في حديث الأربعمأة قالَ: لَيْسَ لِلْعَبْدِ اَنْ يَخْرُجَ إلى سَفَرٍ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، لِقَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ:«فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ»».(2) اين روايت ظاهراً از مسافرت در ايّام ماه مبارك نهى مى كند.

2. على بن اسباط در روايت مرسلهاى از امام صادق(علیه السلام) چنين نقل مى كند: «قالَ: إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ فَلِلّهِ فيهِ شَرْطٌ، قالَ اللهُ تَعالى:«فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ»فَلَيْسَ لِلرَّجُلِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ يَخْرُجَ إلّا في حَجٍّ أوْ في عُمْرَةٍ أوْ مالٍ يَخافُ تَلَفَهُ أوْ أخٍ يَخافُ هَلاكَهُ، وَ لَيْسَ لَهُ أنْ يَخْرُجَ في إتْلافِ مالِ أخيه، فَإذا مَضَتْ لَيْلَةُ ثَلاثِ وَ عِشْرينَ فَلْيَخْرُجْ حَيْثُ شاءَ».(3)

اين حديث نيز سفر در ماه مبارك رمضان را نهى مى كند و در هر دو حديث به آيه شريفه 185 سوره بقره استدلال شده، بدين جهت لازم است بحث مختصرى پيرامون آن داشته باشيم.

مضمون آيه اين است: «كسانى كه حاضر هستند بايد روزه بگيرند، و كسانى كه در سفر هستند روزه نگيرند» امّا دلالت ندارد كه بايد همه حاضر باشند، و هيچ كس حقّ مسافرت در ماه رمضان ندارد.

به عبارت ديگر گويى فرموده است: «الحاضر يصوم و المسافر لا يصوم» اگر به اين عبارت گفته بود، آيا هيچ دلالتى بر حرمت سفر در ماه رمضان داشت؟!

و به تعبير ديگر، حكم در اين آيه شريفه، كه همان روزه گرفتن است، معلّق بر وصف حضور در وطن است. تا زمانى كه اين عنوان حاصل است، انجام آن حكم هم واجب است، ولى هنگامى كه اين وصف تغيير كرد، و انسان به سفر رفت، حكم نيز تغيير مى كند، و بر ما لازم نيست كه دائماً وصف حضور را حفظ كنيم، تا حكم وجوب روزه لازم الاجرا باشد.

نتيجه اين كه از اين آيه شريفه، وجوب اقامه (و ترك سفر) در ماه رمضان فهميده نمى شود. مگر اين كه گفته شود: مفهوم آيه اين است كه هر كس آغاز ماه مبارك را در حضر درك كند، بايد تمام ماه را روزه بگيرد؛ يعنى توقّف كند و به سفر نرود. ولى اين تفسير خالى از تأمّل نيست.

امّا در مورد معناى روايات مذكور، اگر سند آن دو روايت معتبر باشد ـ كه سند يكى از آن دو معتبر است ـ بايد گفت نوعى استدلال به بطون آيات قرآن است. و در اين صورت، ممنوعيّت سفر در ماه مبارك رمضان را بايد بپذيريم.(4)