آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در پاسخ به اين سؤال كه آیا در صدر اسلام از مردم خمس گرفته می شد؟ بايد گفت: اگر منظور از صدر اسلام، زمان ائمّه(ع) باشد، جواب مثبت است؛ زيرا بسيارى از ائمه(ع) در عصر خود خمس درآمد انواع كسبها را مى گرفتند و حتّى وكلايي برای این کار معين نمودند و اگر منظور از صدر اسلام، خصوص زمان پيامبر(ص) و امام علي(ع) باشد، بايد گفت كه غير از غنائم جنگى، از معادن و گنجها و همچنين غوص (جواهراتى كه بوسيله غوّاصى از درياها بيرون آورده مى شود) در عصر آنها خمس گرفته شده است.

در پاسخ به اين سؤال كه آیا در صدر اسلام از مردم خمس گرفته می شد؟ بايد گفت: اگر منظور از صدر اسلام، زمان ائمّه(عليهم السلام) باشد، جواب مثبت است؛ زيرا بسيارى از ائمّه هدى(عليهم السلام) در عصر خود نه تنها خمس ارباح مكاسب (درآمد انواع كسبها) را مى گرفتند؛ بلكه به مردم دستور مؤكّد مى دادند كه در پرداخت اين خمس كوتاهى نكنند و حتّى وكلا و نمايندگان مخصوصي را براى جمع آورى اين خمس معيّن فرموده بودند و اشخاصى مانند «علىّ بن مهزيار» و «ابوعلى بن راشد» و امثال آنها اين وظيفه را به عهده داشتند.(1)
و اگر منظور از صدر اسلام، خصوص زمان پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و امير مؤمنان(عليه السلام) بوده باشد، بايد گفت كه غير از غنائم جنگى، از معادن و گنجها و همچنين غوص (جواهراتى كه بوسيله غوّاصى از درياها بيرون آورده مى شود) در عصر آنها خمس گرفته شده است و گواه اين موضوع در كتاب «سنن بيهقى» نقل شده كه شخصى در زمان امام علي(عليه السلام) گنجينه اى پيدا كرد و خدمت امام آمد؛ [امام] فرمود: «چهار پنجم آن مال تو است و خمس آن مال ما است».(2) و نيز نظير اين موضوع در همان كتاب در حديث ديگرى نقل شده است.(3) و همچنين در همان كتاب كه از منابع معروف اهل تسنّن است از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) نقل شده كه فرمود: «در «ركاز» خمس است؛ پرسيدند منظور از ركاز چيست؟ فرمود: طلا و نقره اى كه خداوند از روز نخست در زمين آفريده است».(4)
در كتاب «وسائل الشيعه» نيز حديث مفصّلى در زمينه همين موضوع مربوط به عصر امام علي(عليه السلام) ديده مى شود كه: «شخصى، «ركازى» [معدن يا گنجينه اى] در عصر حضرت على(عليه السلام) پيدا كرد، هنگامى كه امام علي(عليه السلام) از آن آگاه شد به او فرمود: خمس آن را بياور و تحويل بده».(5) احاديثى داریم كه نشان مى دهد پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) در نامه هاى خود كراراً دستور مى داد كه در «سيوب» خمس است و مردم بايد خمس آن را بپردازند و «سيوب» بر وزن «عيوب» جمع «سيب» بر وزن «غيب» به معنى معادن و گنجها است و بعضى احتمال داده اند كه هرگونه هديه و بخشش و عطائى را نيز شامل مى شود و به هر صورت نتيجه مى گيريم كه در غير غنائم جنگى در عصر پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) دستور خمس داده شده بود و پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) در نامه هاى خود آن را از مردم مطالبه مى كرد.(6)
امّا اين سؤال باقى می ماند كه آيا در عصر پيغمبر اسلام(صلى الله عليه و آله و سلم) و امام علي(عليه السلام) از ارباح مكاسب [درآمدهاى كسب و كار] نيز خمس گرفته شده است يا نه؟ در پاسخ مى گوئيم: اسناد تاريخى روشنى در اين زمينه به دست ما نيامده است كه خمس ارباح مكاسب را پيامبر خدا(صلى الله عليه و آله و سلم) و امام علي(عليه السلام) گرفته باشند؛ ولى اين موضوع هيچ گونه اشكالى در زمينه اين حكم ايجاد نمى كند.
زيرا گرفتن و بخشودن اين ماليات اسلامى در اختيار حكومت اسلامي است، هنگامى كه خود را بى نياز و يا مردم را در زحمت ببيند مى تواند آن را ببخشد؛ ولى هنگامى كه خود نياز داشته باشد و در مردم توانائى آن را ببيند مى تواند آن را بگيرد، همانطور كه امامان بعد، بعضى آن را مى گرفتند و بعضى با توجّه به وضع مردم و يا وضع بيت المال، آن را مى بخشيدند.
در عصر پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و امام علي(عليه السلام) غنائم فراوانى از طريق جنگها و همچنين درآمد زيادى از طريق زمين هاى خراجى كه مال الاجاره آنها به بيت المال مى رسید عايد حكومت اسلامى مى شد، رقم اين غنيمت هاى جنگى گاهى بقدرى زياد بود كه خمس آن به تنهائى مى توانست قسمت عمده مشكل مالى حكومت اسلام را برطرف سازد و همچنين درآمد زمين هاى خراجى نيز گاهى بقدرى زياد بود كه بيت المال سرشار از اموال مى شد و در اين شرايط، نيازى به گرفتن خمس ارباح مكاسب نبود و لذا آن را عملاً به مردم بخشيدند.
در آغاز اسلام كه نياز بيت المال به منابعِ درآمد شديد بود نيز وضع مسلمانان آنچنان آشفته و پريشان و ضعيف بود كه دادن خمس علاوه بر زكات، براى آنها طاقت فرسا بود و به همين دليل خمس گرفته نشد. امّا در عصر ائمّه ديگر كه خمس غنائم جنگى و همچنين درآمد زمين هاى خراجى به دست خلفاى غاصب مى رسيد و دست امامان از آن كوتاه بود و از سوى ديگر مردم توانائى بر پرداخت خمس همه درآمدهاى خود داشتند، امامان خمس را از آنان مطالبه مى كردند. خلاصه اين كه، نگرفتن خمس از خصوص درآمد كسب ها در عصر پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) و امام علي(عليه السلام) هيچ گونه دليلى بر نبودن اين حكم در برنامه هاى احكام اسلام نيست.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه از بعضى از نامه هاى پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله و سلم) استفاده مى شود كه حضرت از «انفال» (زمين هاى موات و مراتع و چشمه ها) نيز مطالبه خمس كرده است. چنانكه در كتاب «كنز العمّال» -كه از منابع معروف اهل تسنّن است- چنين مى خوانيم كه رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «اِنَّ لَكُم بُطُونَ الاَرضِ وَ سُهُولَهَا وَ تَلَاعَ الاَودِيَةِ وَ ظُهُورَهَا عَلَى اَن تَرعُوا نَبَاتَهَا وَ تَشرَبُوا مَائَهَا عَلَى اَن تُؤَدُّوا الخُمسَ»(7)؛ (بطون زمين و دشتها و اعماق درّه ها و بيرون آنها، همه در اختيار شما است كه از گياهان آن استفاده كنيد و آب آن را بنوشيد و در برابر آن خمس آن را ادا كنيد).(8)