آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در فضيلت «اعتكاف» همين بس كه معادل طواف كعبه و قسيم ركوع و سجود قرار گرفته است و دو تن از پيامبران الهي مأمور شدند تا كعبه و حريم آن را از وجود مظاهر شرک و ناپاکی تطهیر کنند تا عبادت ‏كنندگان به طواف و اعتكاف و ركوع و سجود بپردازند. آنچه بر اهميت اعتكاف ‏افزوده دو نكته است: 1- تعیین محل خاص برای اعتكاف، زیرا این عبادت بايد در مسجد و خانه خدا انجام شود؛ آن هم نه هر مسجدي، بلكه مسجد اعظم يا مسجد جامع و يا مسجد الحرام و مسجد النبيّ(ص). 2- روزه كه خود از اركان مهم دين است، شرط اعتكاف قرار گرفته است.

در فضيلت اعتكاف همين بس كه معادل طواف خانه خدا قرار گرفته و عِدْل و قسيم و همتاي ركوع و سجود به شمار آمده است. دو تن از پيامبران بزرگ الهي مأمور شدند تا كعبه و حريم آن را از لوث وجود «وَثَنيَّت» و «ثَنَويَّت» تطهير كنند تا عبادت ‏كنندگان در مطاف و در كنار قبله و حرم ذات اقدس اِله به طواف و اعتكاف و ركوع و سجود بپردازند. ذات اقدس اله در اين زمينه مي فرمايد: «وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلًّي وَ عَهِدْنا إِلي‏ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفينَ وَ الْعاکِفينَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ»(1)؛ (و به ياد آوريد زماني كه خانه كعبه را محل بازگشت و جايگاه امنيت مردم قرار داديم و از مقام ابراهيم، عبادتگاهي براي خود برگزينيد. و ما به ابراهيم و اسماعيل فرمان داديم كه خانه مرا براي طواف ‏كنندگان و معتكفان و ركوع‏ كنندگان و سجده‏ كنندگان، از هر گونه آلودگي تطهير كنيد). از اين كه اعتكاف در كنار طواف و عِدْل ركوع و سجود قرار گرفته، معلوم مي شود كه [اعتكاف] از بارزترين مصاديق بندگي در پيشگاه ذات اقدس اله است.
آنچه بر اهميت و فضيلت اعتكاف مي ‏افزايد دو نكته است كه يكي مهم و ديگري مهمتر است؛ نكته مهم آن است كه اعتكاف همچون نماز نيست تا بتوان آن را در هر مكاني بجا آورد. در مورد نماز، بر پايه «جُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُورا»(2) مي ‏توان آن را در هر مكاني انجام داد؛ حال آنكه اعتكاف، چنين نيست. اعتكاف بايد در مسجد و خانه خدا باشد. آن هم نه هر مسجدي؛ بلكه مسجد اعظم يا به تعبيري ديگر مسجد جامع و يا مسجد الحرام و مسجد النبيّ(صلي الله عليه و آله و سلم) يا مسجدي كه معصوم(عليه ‏السلام) در آن نماز جمعه و يا جماعت اقامه كرده باشد يا امامي عادل هر چند غير معصوم در آن، نماز جمعه يا جماعت برپا كرده باشد.
پس اعتكاف بايد در مسجدي باشد كه مصلاي توده مسلمانان است؛ يعني مسجد جامع يا اعظم و مسجدي كه در شهر، جزو بزرگترين مسجدهاست و جماعتهاي رسمي در آن اقامه مي شود. بنابراين، مسجد بودن خود مزيت است و اقامه نماز جمعه يا جماعت در آن، مزيّتي ديگر. انعقاد اعتكاف در مسجد متروك و مهجور صحيح نيست. عده ‏اي كه اعتكاف را به خصوص مسجد الحرام و مسجد النّبي(صلي الله عليه و آله و سلم) يا مساجد چهارگانه اختصاص داده‏ اند، بايد سخن آنان را بر افضليت حمل كرد و نه تعيّن.
نكته مهمتر آن است كه «روزه» كه خود از اركان مهم دين و از مباني مهم و اصيل اسلام است كه: «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَايَة»(3) عبادتي كه بدين پايه از اهميت است، شرط اعتكاف قرار گرفته است، ارزش اعتكاف به حدي است كه يكي از برجسته‏ ترين اركان دين، شرط آن قرار مي گيرد! همانگونه كه نماز بدون طهارت تحقق نمي ‏يابد؛ كه: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِطَهُور»(4) اعتكاف هم بدون روزه صحيح نيست كه: «لَااعْتِكَافَ إِلَّا بِصَوْم‏»(5) و اين از سخنان بلند ائمه اطهار(عليهم ‏السلام) است.
از اينكه گفته شد روزه با همه فضيلتي كه دارد شرط اعتكاف است، روشن مي شود كه انسانِ معتكف در پيشگاه ذات اقدس اله، عکوف (اقبال همراه با تعظیم) دارد و غير خدا را كنار زده است. اگر معتكف در پيشگاه خدايي كه «وَ لَمْ يَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ»(6) اعتكاف كرده، پس هيچ عكوفي، همتاي اعتكاف او نيست؛ زيرا ارزش و منزلت هر اعتكافي به ارزش مبدئي كه اعتكاف در پيشگاه او و براي اوست، بستگي دارد. پس هيچ اعتكافي كفو و همتاي اعتكافِ بندگان صالح خدا نيست. از آن جا كه ذات اقدس اله براي اعتكاف، حرمت قايل شده است، آن انسان كامل يعني رسول اكرم(صلي الله عليه و آله و سلم) در بسياري از مواقع به خصوص ماه مبارك رمضان و بالاخص در دهه سوم آن، در مسجد معتكف مي شد.
آنچه در اين باره از عترت طاهرين(صلوات ‏الله عليهم) رسيده آن است كه كمترين مدت اعتكاف سه روز است.(7) اين نظريه نه تفريط يك ساعت را دارد و نه افراط ده روز را.(8)