آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند زمینه روزی را در درون و بیرون وجود انسان قرار داده؛ در صورتی که انسان تلاش و کوشش کند و از فکر و درایت خود استفاده نماید و در جامعه عدالت اجتماعی باشد همه مردم به آن روزی که در آیات و روایات وعده آن داده شده و خداوند برایشان مقدر کرده می رسند. البته خداوند براى اين كه مردم روزى را تنها نتيجه تلاش و كوشش خود ندانند گاهی بدون تلاش و کوشش به برخی افراد روزی می دهد، که این یک استثنا می باشد.

خداوند روزى را تقسيم مى كند. قرآن مي‌فرمايد: «قَسَمْنا بَيْنَهُم مَعيِشَتَهم»(1)؛ (خداوند معيشت را در بين مردم تقسيم مى كند [و او متكفل رزق هر جنبنده اى است]). در جاي ديگر مي‌فرمايد: «وَ ما مِنْ دابَّة فِى الاَرضِ اِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها...»(2)؛ (هيچ جنبنده اى در زمين نيست، الا اين كه روزى او به عهده خداوند است). در بعضى ديگر از آيات آمده كه وسعت و تنگى روزى به خواست خدا است: «اَوَ لَمْ يَروا اَنَّ اللّهَ يَبْسُطُ الرِّزقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِر»(3)؛ (آيا نديدند كه خداوند هر كه را بخواهد صاحب روزى وسيع مى كند و هركه را بخواهد تنگ روزى گرداند).
در روايات هم به اين معنا اشاره شده است. حضرت على(عليه السلام) مى فرمايند: «وَ قَدَّرَ الارزاقَ فَكَثَّرَهَا وَ قَلَّلَهَا وَ قَسَّمَهَا عَلَى الضِّيقِ وَ السَّعَةِ»(4)؛ (خداوند ارزاق را مقدّر ساخته و زياد و كم نموده و برحسب تنگى و وسعت معيشت، آن را تقسيم كرده است).
اكنون اين سؤال پيش مى آيد كه اگر چنين باشد، ديگر تلاش و كوشش براى تحصيل معاش و روزى و برنامه ريزى براى بهبود وضع اقتصادى مفهومى نخواهد داشت، ولى با توجه به ساير آيات و روايات هنگامى كه همه در كنار يكديگر چيده شود، پاسخ اين سؤال روشن مى گردد كه منظور از تضمين رزق از سوى خداوند و تكفل و تعهد و تقسيم آن، فراهم آوردن زمينه ها است. بخشي از اين زمينه ها در خارج از وجود انسان و بخشي ديگر در درون وجود او قرار دارد كه هرگاه دست به دست هم دهند، انسان سهم خود را از روزى دريافت مى كند. مثلا حقوق كاركنان يك شركت از طرف رئيس آن شركت تعيين مى شود، ولى هرگز [حقوق‌ها را] درب خانه آنها نمى آورند، بلكه آنها بايد شخصاً بروند، و ليست حقوق را پركنند، و حق خود را دريافت نمايند.
اين نكته را نيز نبايد فراموش كرد كه خداوند براى اين كه مردم در عالم اسباب گم نشوند و روزى را نتيجه منحصر به فرد تلاش و كوشش هاى خود ندانند، گاه به اشخاصى روزى مى رساند كه تلاش چندانى نكرده اند و گاه روزى را از كسانى مى گيرد كه تلاش فراوان داشته اند. علت آن هم اين است كه تا روشن سازد در پشت اين دستگاه، قدرت ديگرى حاكم است، ولى نبايد فراموش كرد كه اين، در حقيقت يك استثناء است، اما اصل اساسى همان تلاش و كوشش است و شايد به خاطر همين مطلب است كه پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرموده‌اند: «وَ اعْلَمُوا اَنَّ الرّزقَ رِزْقان: فَرِزْقُ تَطْلُبُونَهُ وَ رِزْقُ يَطْلُبكُمْ فَاطْلُبُوا اَرْزاقَكُم مِنْ حَلال فَاِنّكُم اِنْ طَلَبْتُموُها مِنْ وُجُوهِها اَكَلْتُموُها حَلالاً وَ اِنْ طَلَبْتُموُها مِنْ غَيْرِ وُجُوهِها اَكَلْتُمُوها حَراماً ...»(5)؛ (بدانيد رزق دو گونه است: رزقى كه شما به دنبال آن مى رويد و رزقى كه خود، به دنبال شما مى آيد. بنابراين رزق را از طريق حلال طلب كنيد كه اگر آن را از طريق صحيح بطلبيد، آن را به صورت حلال مى خوريد و اگر از غير طريق صحيح بطلبيد همان را به صورت حرام مى خوريد).
اين دو گونه بودن روزى در واقع دليل بر جمع ميان آيات و رواياتى است كه روزى را مقسوم و تضمين شده مى شمرند و آيات و رواياتى كه نقطه مقابل آن جد و جهد و تلاش را شرط بهره گيرى از روزى معرفى مى كنند.(6)
به علاوه آگاهى بر اين دو گونه بودن رزق سبب مى شود كه افراد حريص از حرص باز ايستند و مؤمنان براى طلب روزى، خود را به كارهاى حرام آلوده نكنند و محرومان نيز به ياس و نوميدى كشيده نشوند.
در جواب این سوال که آيا روزى همه تأمين شده است؟ باید گفت که در آيات فوق اين حقيقت به خوبى منعكس شده كه خداوند روزى همه موجودات زنده را برعهده گرفته و هر جا باشند، روزى آنها را مى رساند، و بعد سؤال دیگری پيش مى آيد پس چرا در دنياى كنونى و در طول تاريخ گروهى از گرسنگى مرده و مى ميرند، آيا روزى آنها تأمين نشده است؟!
در پاسخ اين سؤال بايستي به اين نكات توجه كرد. اولاً: تأمين روزى به اين معنى نيست كه آن را براى انسان عاقل با شعور فراهم ساخته به درب خانه اش بفرستند، يا لقمه كنند و در دهانش بگذارند، بلكه زمينه فراهم شده است و تلاش و كوشش انسان شرط تحقق و به فعليّت رسيدن اين زمينه ها است، حتى مريم(عليها السلام) در آن شرايط سخت كه درد وضع حمل گرفت خداوند روزى اش را به صورت خرماى تازه (رطب) بر شاخسار خشكيده نخلى كه در آن بيابان بود، ظاهر ساخت،[حضرت مريم(عليها السلام)] مأمور شد حركتى كند و مخاطب به جمله «وَ هُزِّى إلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ...»(7)؛ (اى مريم به اين درخت تكانى بده تا رطب تازه بر تو فرو ريزد) شد.
ثانياً: اگر انسان ها در گذشته و حال، حقوق ديگران را غصب كنند و روزى هاى آنها را به ظلم از آنها بگيرند، دليل بر عدم تأمين روزى انسان ها نيست، و به تعبير ديگر علاوه بر مسئله تلاش و كوشش، وجود عدالت اجتماعى نيز شرط تقسيم عادلانه روزى ها است. و اگر گفته شود خداوند چرا جلو ظلم ظالمين را نمى گيرد؟ مى گوئيم اساس زندگى بشر بر آزادى اراده است تا همگى آزمايش شوند، نه بر اجبار و اكراه، و گرنه تكاملى صورت نخواهد گرفت.
ثالثاً منابع زيادى براى تغذيه انسان ها در همين كره خاكى وجود دارد كه بايد با هوش و درايت آنها را كشف و به كار گرفت و اگر انسان در اين زمينه كوتاهى كند، خود او مقصّر است. ما نبايد فراموش كنيم مناطقى از آفريقا كه مردمش از گرسنگى مى ميرند، گاهى از غنى ترين مناطق جهان است، ولى عوامل ويرانگرى كه در بالا به آن اشاره شد، آنها را به اين روز سياه نشانده است.
اين بحث فشرده را با سخنى از على(عليه السلام) به پايان مى رسانيم. ايشان فرمودند: «انْظُر اِلَى النَّملَةِ فِى صِغَرِ جُثَّتِها وَ لَطافَةِ هِيئَتِها لاتَكادُ تَنالُ بِلَحْظِ البَصَرِ وَ لابِمُسْتَدْرَكِ الفِكْرِ كَيْفَ دَبَّتْ عَلى اَرْضِها وَصُبَّتْ عَلى رِزْقِها تَنْقُلُ الحَبَّة الى جُحْرِها وَ تَعُدُّها فِى مُسْتَقَرَّها تَجْمَعِ فى حَرَّها لِبَردِها وَ فى وِرْدِها لِصَدْرِها مَكْفُولَةٌ بِرِزْقِها مَرْزُوقَةٌ بِوِفْقِها لايَغْفلُها المَنّانُ وَ لايَحْرُمُها الدَّيّانُ وَ لَوْ فِى الصفا اليابِسِ وَ الْحَجَرِ الجامِسِ»(8)؛ (نگاه كنيد به مورچه با كوچكى جثه و نازكى اندامش كه به نگاه با گوشه چشم ديده نمى شود، [يعنى وقتى دقيق نظر كنيم آن را مى بينيم] و به انديشه درك نمى گردد، چگونه مسير خود را مى پيمايد و براى به دست آوردن روزى اش مى شتابد، دانه را به لانه اش انتقال مى دهد، و آن را [براى روز سختى]در انبارش آماده مى گذارد و در تابستان براى زمستان و هنگام آمدن [روزهاى گرم] براى وقت بازگشتن [روزهاى سرد] دانه ها را گرد مى آورد، خداوند ضامن روزى اش بوده، روزى اش را مناسب حال آن گشاده نموده و پروردگار - بسيار نعمت دهنده ـ از آن غافل نيست و خداوند جزا دهنده، آن را محروم و بى بهره نمى گرداند و اگر چه در سنگ خشك [كه چيزى از آن نمى رويد] و سنگ سخت [كه از جايى به جايى حركت داده نمى شود] باشد).(9)