آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

همنشینى با نیکان اثری سازنده دارد اما اندازه تأثیر آن به اختلاف سه عنصر سنّ، استعداد و مدت همنشینى متفاوت است. پس همنشینى اصحاب با پیامبر(ص) یکسان نبوده که همه را از نظر ایمان و تقوا در یک حدّ قرار دهیم. از طرفی همنشینى صحابه با آن حضرت، هرگز بیشتر از همنشینى همسر نوح و همسر لوط با آن دو مرد بزرگوار نبوده؛ لذا آیات قرآن نشان مى دهد که صرف همنشینى علّت تامّه اصلاح و مانع پرهیز از گناه نمى شود. بلکه اگر کسى شایستگى هدایت و تصمیم بهره گیرى داشته باشد، این همنشینى مى تواند زمینه ساز آن باشد.

بدون شک همنشینى تأثیر مى گذارد، چه همنشین خوب، چه همنشین بد. از این رو مى بینیم که گنهکار در قیامت آرزو مى کند که کاش فلانى را دوست خود نگرفته بود.(1) قرآن در باره همنشینى و رفاقت مى فرماید: «در روز قیامت، دوستانِ دنیایى همه دشمن یکدیگر مى شوند، مگر متقین.»(2)
پس همان طور که همنشینى با بدان تأثیر منفى بر شخصیت انسان مى گذارد، همنشینى با نیکان نیز در دل ها و جان هاى مستعد و قابل، اثر دارد و گاهى او را به مراتب بالا مى رساند، این حقیقتى ملموس براى هر انسان در زندگى عملى است.
بدون شک همنشینى با نیکان اثر سازنده دارد، اما اندازه تأثیر آن به اختلافِ این سه عنصر، متفاوت است: سنّ، استعداد، مدت همنشینى.
اما نخست، بى شک وقتى انسان در چهارچوب تربیت قرار مى گیرد، اگر نوجوان یا در ابتداى جوانى باشد، دل و جانش همچون زمینى خالى است که هر بذرى در آن افشانده شود آن را مى رویاند. همنشینى گاهى شخصیت کاملى به وجود مى آورد که نمونه فضیلت و برترى است، به خلاف آنجا که سنّى از انسان گذشته و شخصیت روحى و فکرى او شکل گرفته باشد که نفوذ و تأثیرگذارى بر چنین کسانى و بر افکار و روحیاتشان بسیار دشوار است و همنشینى تأثیرى کمتر از گروه اول دارد.
اما دوم یعنى اختلاف در استعداد نیاز به توضیح ندارد. مردم همچنان که در آموختن دانش متفاوتند، در پذیرش هدایت الهى هم برابر نیستند. از این رو دست پروردگان مکتب پیامبر(صلى الله علیه وآله) در ایمان، ایثار، اخلاق و رفتار یکسان نیستند.
اما سوم یعنى مقدار همنشینى نیز در اصحاب آن حضرت متفاوت بوده است، برخى از آغاز بعثت تا لحظه رحلت آن حضرت، همراهش بوده اند، بعضى پس از بعثت و قبل از هجرت مسلمان شدند و بسیارى از آنان پس از هجرت اسلام آوردند و چه بسا یک سال یا یک ماه یا روزها و ساعت هایى چند توفیق مصاحبت با او را داشته اند. آیا درست است که بگوییم همنشینى اندک زمان، همه آنچه را در دل و جان آنان بوده ریشه کن ساخته و اخلاق و افکار ناپسند را از آنان زدوده است و از آنان شخصیت هایى ممتاز و عالى ساخته، به حدى که فراتر از هر گونه نقد و انتقاد باشند؟
سه عامل یاد شده نشان مى دهد که تأثیر همنشینى با پیامبر(صلى الله علیه وآله) به نحوى نبوده که همه را از نظر ایمان و فضیلت و تقوا و ایثار و پارسایى و نیکى در یک حدّ قرار دهد، تا این گونه تفاوت ها در میانشان بوده، بعید است که همه را بتوان یکسان و در یک سطح دید و در صفاى روحى و وارستگى از جلوه هاى دنیا مثل هم دانست. همنشینى صحابه با آن حضرت، هرگز بیشتر و شدیدتر از همنشینى همسر نوح و همسر لوط با آن دو مرد بزرگوار نبوده است. زنان این دو، شب ها و روزها با آن دو بوده اند، لیکن متأسفانه هیچ فایده اى نداشته است. قرآن کریم زن نوح و زن لوط را به عنوان نمونه کافران یاد مى کند که در کنار دو بنده صالح خدا بودند، اما به آن دو خیانت کردند و این همنشینى نتوانست آنان را از عذاب الهى برهاند و اهل دوزخ شدند.(3)
افتخار همنشینى با پیامبر(صلى الله علیه وآله)، امتیاز بیشتر و اثرگذارتر از افتخار همسرى پیامبر نیست. خداوند در باره همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرموده است: «اى همسران پیامبر! هر کدام از شما کار زشت آشکارى انجام دهد، دو برابر عذاب خواهد شد.»(4)
در جاى دیگر قرآن همسران پیامبر را ملامت مى کند که چرا راز آن حضرت را فاش ساختند.(5) در این عتاب ها به زمینه هاى تلاش بر ضدّ پیامبر در میان برخى از همسران آن حضرت اشاره شده است و خداوند خبر مى دهد که چون خدا و جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان، پشتیبان پیامبرند، آنان به خواسته هاى خود نمى رسند.
همه این آیات نشان مى دهد که صِرف همنشینى علّت تامّه تغییر همنشین به یک انسان عادل صالح خداترس نیست و مانع پرهیز از گناه کوچک یا بزرگ نمى شود. بلکه اگر کسى شایستگى هدایت و تصمیم بهره گیرى داشته باشد، این همنشینى و مصاحبت مى تواند زمینه ساز آن باشد، پس همنشینى ها تأثیرهاى متفاوتى دارد و همه به یک شکل نیست.(6)