آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

حضرت ابراهیم(ع) برای عمویش «آزر» که بت پرست بود، استغفار می کرد به امید این که هدایت شود. اما وقتی دید عمویش با حالت کفر و عداوت پروردگار از دنیا رفته و دیگر جائى براى هدایت او باقى نمانده است، دیگر برایش استغفار نکرد. 

 پاسخ این سؤال در آیه 114 سوره «توبه» آمده است. خداوند مى فرماید: (استغفار ابراهیم براى پدرش ـ عمویش آزر ـ به خاطر وعده اى بود که به او داد، اما هنگامى که براى او آشکار شد که وى دشمن خدا است، از او بیزارى جست و برایش استغفار نکرد)؛ «وَ ما کانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهیمَ لاَِبیهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِیّاهُ فَلَمّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ».
از این آیه به خوبى استفاده مى شود: «ابراهیم»(علیه السلام) انتظار داشته است «آزر»، از این طریق جذب به سوى ایمان و توحید شود، و استغفار او در حقیقت این بوده است: «خداوندا! او را هدایت کن! و گناهان گذشته او را ببخش»!
اما هنگامى که «آزر» در حال شرک چشم از جهان فرو بست، و براى «ابراهیم» مسلّم شد که او با حالت عداوت پروردگار از دنیا رفته، و دیگر جائى براى هدایت او باقى نمانده است، استغفار خود را قطع کرد.
طبق این معنى، مسلمانان نیز مى توانند، براى دوستان و بستگان مشرکشان مادام که در قید حیاتند، و امید هدایت آنها مى رود، استغفار کنند، یعنى: از خدا براى آنها هدایت و آمرزش، هر دو بطلبند، ولى پس از مرگ آنها در حال کفر، دیگر جائى براى استغفار باقى نمى ماند.
اما این که در بعضى از روایات وارد شده، امام صادق(علیه السلام) فرمود: «ابراهیم»(علیه السلام) وعده داده بود، که اگر «آزر» ایمان بیاورد براى او استغفار کند، (نه پیش از ایمان آوردن)، و هنگامى که براى او روشن شد او دشمن خدا است، از وى بیزارى جست،(1) بنابراین وعده «ابراهیم» مشروط بوده و چون شرط آن حاصل نشد، او هرگز استغفار نکرد.
این روایت، علاوه بر این که روایت «مرسل» و «ضعیفى» است، مخالف ظاهر یا صریح آیات قرآن است; زیرا ظاهر آیه مورد بحث این است: «ابراهیم» استغفار کرد، و صریح آیه 86 سوره «شعراء»، این است که: «ابراهیم» از خداوند تقاضاى آمرزش براى او کرد، آنجا که مى گوید: «وَ اغْفِرْ لاَِبی إِنَّهُ کانَ مِنَ الضّالِّین».
شاهد دیگر این سخن، جمله معروفى است از «ابن عباس» که: «ابراهیم»(علیه السلام) کراراً براى «آزر» مادامى که در حیات بود استغفار کرد، اما هنگامى که در حال کفر از دنیا رفت، و عداوت او نسبت به آئین حق مسلّم شد، از این کار خوددارى نمود.(2)
و از آنجا که گروهى از مسلمانان مایل بودند، براى نیاکان مشرک خود که در حال کفر مرده بودند، استغفار کنند، قرآن صریحاً آنها را نهى کرد و تصریح نمود: وضع «ابراهیم»(علیه السلام) با آنها کاملاً متفاوت بوده، او در حال حیات «آزر»، و به امید ایمان او، چنین کارى را مى کرد، نه پس از مرگش!(3)