آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) اهل بصره را به خاطر آن كه چشم و گوش بسته، دنبال جاه طلبان سياسى همچون طلحه و زبير افتادند و نخستين شكاف را در صفوف مسلمين ايجاد كردند شدیدا سرزنش می کند و آنها را سپاه زن و لشکر شتری معرفی می کند که باید پی شود، شتری که به گوساله سامری شبیه است. سپس درباره آنها می فرماید: اخلاق شما پست و پيمانهايتان بى ‏اعتبار و گسسته و دين شما نفاق و دورويى است! آبتان شور و تلخ است (و باعث اخلاق بدتان شده) و هر کس با شما اقامت کند در دام گناه گرفتار می شود.

خطبه13 نهج البلاغه همانند بعضى از خطبه هاى «قبل و بعد» ناظر به داستان جنگ «جمل» است و اهل بصره را به خاطر آن که چشم و گوش بسته، دنبال جاه طلبان سیاسى همچون «طلحه» و «زبیر» افتادند و نخستین شکاف را در صفوف مسلمین ایجاد کردند زیر شدیدترین ضربات سرزنشهاى خود قرار مى دهد، بعلاوه آنها را به عذاب الهى در آینده تهدید مى کند. باشد که درس عبرتى براى آنان گردد و در آینده از تکرار این گونه اعمال بپرهیزند.
امام علی(علیه السلام) در خطبه سیزدهم نهج البلاغه، اشاره به اعمال زشت و صفات مذموم اهل بصره که مخاطبان او بودند فرموده و هفت نکته را یادآور مى شود. در آغاز مى فرماید: (شما لشکر زن بودید)؛ «کُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْاةِ».
درست است که آتش افروزان اصلى جنگ جمل، «طلحه» و «زبیر» بودند و شواهد تاریخى نیز مى گوید که معاویه هم در این کار دست داشت ولى بى شک، بیشترین چیزى که مردم را به شرکت در این جنگ خانمان سوز تشویق کرد، حضور عایشه با آن سوابقى که با پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) داشت، بود. به خصوص این که لقب «ام المؤمنین» نیز بهانه اى بود براى تشویق مردم به دفاع از مادر. و به همین دلیل على(علیه السلام) «اهل بصره» را لشکر زن خطاب مى فرماید.
در توصیف دوّم مى فرماید: (شما پیروان چهار پا ـ یعنى شتر عایشه ـ بودید!)؛ «وَاَتْباعَ الْبَهیمَةِ».
سپس به بیان دلیل آن پرداخته مى فرماید: (تا زمانى که شتر صدا مى کرد و نعره مى کشید، به صداى او پاسخ مى دادید و جنگ مى کردید، امّا همین که شتر پى شد، فرار کردید!)؛ «رَغ(1) فَاَجَبْتُمْ، وَ عُقِرَ(2) فَهَرَبْتُمْ».
به گفته بعضى از مورّخان، شتر عایشه در جنگ «جمل» به منزله پرچم لشکر بود؛ و همه، اطراف آن را گرفته بودند و در پاى آن شمشیر مى زدند و مردان جنگى لشکر «طلحه و زبیر» در زیر این پرچم تا آخرین نفس جنگ مى کردند و کشته مى شدند. در بعضى از روایات آمده: در آن روز هفتاد نفر از قریش افسار شتر عایشه را به دست گرفتند و یکى پس از دیگرى کشته شدند. گروهى که بیش از همه در جنگ «جمل» از شتر دفاع مى کردند جنگجویان قبیله «بنى ضبّه» و «ازد» بودند.
امیرمؤمنان(علیه السلام) چون چنین دید، با صداى بلند فرمود: «وَیْلَکُمْ اِعْقِرُوا الْجَمَلَ فَاِنَّهُ شَیْطان»؛ (واى بر شما! شتر را بزنید و پى کنید که آن شیطانى است!) سپس اضافه فرمود: این شتر را بکشید وگرنه عرب، نابود خواهد شد و شمشیرها همچنان در حرکت خواهد بود. این جا بود که جنگ آوران سپاه امام به طرف شتر حمله کردند و در یک حمله برق آسا آن را پى نمودند؛ شتر بر زمین افتاد و نعره بلندى کشید. آن جا بود که سپاه عایشه شکست خورد و لشکر بصره فرار کردند.
نکته جالب این که در بعضى از روایات آمده که على(علیه السلام) دستور داد لاشه شتر را آتش زنند و خاکسترش را به باد دهند و فرمود: خدا لعنت کند آن را، چقدر به گوساله «سامرى» شبیه است! سپس این آیه را تلاوت فرمود: «وَانْظُر اِلى اِلهِکَ الَّذی ظَلْتَ عَلَیْهِ عاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِى الْیَمِّ نَسْفاً»؛ (اى سامرى! به این معبودت که پیوسته آن را پرستش مى کرده اى نگاه کن و ببین که ما آن را نخست مى سوزانیم سپس خاکستر آن را به دریا مى پاشیم)! (3)
در سوّمین و چهارمین و پنجمین توصیف، به وضع اخلاقى آنها پرداخته، مى فرماید: (اخلاق شما پست و پیمانهایتان بى اعتبار و گسسته و دین شما نفاق و دورویى است!)؛ «اَخْلاقُکُمْ دِقاق، وَ عَهْدُکُمْ شِقاق، وَ دینُکُمْ نِفاق».
تعبیر به «دقاق» که از ماده «دقّت» و در این جا به معناى خُردى و پستى است اشاره به دنیاپرستى «بصریان» و آلودگیها و هوسرانیهاى آنان است و پیمان شکنى آنها اشاره به آن است که در آغاز با امام بیعت کردند سپس بیعت خود را شکسته به دشمنان پیوستند. نفاق آنها از آن جا سرچشمه مى گیرد که ظاهرشان اسلام و دفاع از همسر پیامبر، امّا باطنشان قیام بر ضدّ حکومت اسلامى و جانشین به حقّ پیامبر و همسویى با نفاق افکنان شام بود و تعبیر به «ناکثین» در مورد لشکریان «جمل» به خاطر همین پیمان شکنى و نفاقشان بود.
سپس به ششمین توصیف اشاره کرده و مى فرماید: (آب شما شور و تلخ است)؛ «وَمَاؤُکُمْ زُعاق».
معلوم است چنین آبى که علاوه بر تلخى و شورى، به خاطر مجاورت ساحل دریا آلودگیهاى زیادى نیز دارد؛ براى سلامتى جسمانى زیانبار و با توجّه به رابطه روح و جسم، در روح و فکر انسان نیز موثّر است. بنابراین مذمّت از آب آنها در واقع نوعى مذمّت از اخلاق آنان است.
سپس به سراغ هفتمین توصیف رفته، مى فرماید: (آن کس که در میان شما اقامت گزیند در دام گناه گرفتار آید [چرا که یا وسوسه هاى نفس شیطانى او را به شرکت در گناه دعوت مى کند و یا حداقل در برابر گناه شما سکوت مى کند])؛ «وَالْمُقیمُ بَیْنَ اَظْهُرِکُمْ(4) مُرْتَهَن بِذَنْبِهِ».
(و آن کس که از شما دورى گزیند و رخت بربندد و به جاى دیگر رود رحمت خدا را دریابد [چرا که از محیط ظلم و گناه و فساد که در انتظار عذاب الهى است رهایى یافت])؛ «وَالشّاخِص(5) عَنْکُمْ مُتَدارَک بِرَحْمَة مِنْ رَبِّهِ».
از تعبیراتى که امام (علیه السلام) در این خطبه داشتند دو نکته به خوبى روشن مى شود: نخست تأثیر محیط طبیعى و جغرافیایى در خلق و خوى انسانها؛ آن جا که فرمود: «ماؤُکُمْ زُعاق» و دیگر تأثیر محیط اجتماعى در اخلاق انسانهاست آن جا که فرمود: «وَالْمُقیمُ بَیْنَ اَظْهُرِکُمْ مَرْتَهَنِ بِذَنْبِهِ».
ولى مسلّم است که تأثیر اینها در حدّ فراهم آوردن زمینه هاست و هرگز علّت تامّه نیست؛ به همین دلیل در چنین محیط هایى همیشه افراد خوب و شایسته اى پیدا مى شوند؛ و به عکس در مناطقى که آب و هواى مناسب براى خلق و خوى سالم دارد و از محیط اجتماعى خوبى نیز برخوردار است، افراد شرور و فاسد و زشت سیرتى نیز پیدا مى شوند. (6)