آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

این سوره، با بیان صفاتى که مایه رستگارى مؤمنان است شروع و با نشانه هاى خداشناسى و آیات افاقى و انفسى خداوند در عالم ادامه یافته، به شرح سرگذشت جمعى از پیامبران اشاره می کند و بعد به مستکبران، با دلائل منطقى و با تعبیرات تند و کوبنده، هشدار مى دهد و بحث هاى فشرده اى درباره معاد بیان کرده، از حاکمیت خداوند بر عالم هستى و نفوذ فرمانش در آن سخن مى گوید. در آخر باز سخن از قیامت، حساب، جزا و پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران به میان مى آورد و با بیان هدف آفرینش انسان، سوره را پایان مى دهد.

 این سوره چنان که از نامش پیدا است، بخش مهمى از آن سخن از اوصاف برگزیده مؤمنان است.
سپس بحث هائى در زمینه اعتقاد و عمل بیان مى کند که تکمیل کننده آن صفات مى باشد.
روى هم رفته، مجموع مطالب این سوره را مى توان به چند بخش تقسیم کرد:
بخش اول ـ که از آیه «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون» آغاز مى شود تا چندین آیه بعد، بیانگر صفاتى است که مایه فلاح و رستگارى مؤمنان است و خواهیم دید، این اوصاف آن قدر حساب شده و جامع است که جنبه هاى مختلف زندگى فردى و اجتماعى را تحت پوشش خود قرار مى دهد.
و از آنجا که خمیر مایه همه آنها ایمان و توحید است
در بخش دوم، به نشانه هاى مختلف خداشناسى و آیات افاقى و انفسى پروردگار در پهنه عالم هستى، اشاره کرده و نمونه هائى از نظام شگرف عالم آفرینش را در آسمان و زمین و آفرینش انسان و حیوانات و گیاهان بر مى شمارد. و براى تکمیل جنبه هاى عملى
در بخش سوم، به شرح سر گذشت عبرت انگیز جمعى از پیامبران بزرگ همچون نوح، هود، موسى، عیسى(علیهم السلام) پرداخته فرازهائى از زندگى آنها را بیان مى کند.
در بخش چهارم، روى سخن را به مستکبران کرده و با دلائل منطقى و گاه با تعبیرات تند و کوبنده، به آنها هشدار مى دهد، تا دل هاى آماده به خود آید و راه بازگشت به سوى خدا را پیدا کند.
در بخش پنجم، بحث هاى فشرده اى درباره معاد بیان کرده است.
و در بخش ششم، از حاکمیت خداوند بر عالم هستى و نفوذ فرمانش در همه جهان سخن مى گوید.
سرانجام در بخش هفتم، باز هم سخن از قیامت، حساب، جزا و پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران به میان مى آورد و با بیان هدف آفرینش انسان، سوره را پایان مى دهد.
و به این ترتیب، محتواى این سوره، مجموعه اى است از درس هاى اعتقادى، عملى، مسائل بیدار کننده و بیان خط سیر مؤمنان از آغاز تا پایان.
این سوره، همان گونه که در آغاز هم گفته ایم در «مکّه» نازل شده، ولى برخى از مفسران نوشته اند: بعضى از آیات این سوره در «مدینه» نازل شده است، وجود آیه زکات در آن براى بعضى این فکر را به وجود آورده که: تمام این سوره نمى تواند در «مکّه» نازل شده باشد؛ چرا که زکات نخستین بار در «مدینه» تشریع شد و به دنبال نزول آیه «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً...»(1) پیامبر(صلى الله علیه وآله)فرمان داد ماموران جمع زکات به اطراف بروند، و از مردم زکات بگیرند.
ولى باید توجه داشت: «زکات» مفهوم وسیعى دارد که واجب و مستحب را شامل مى شود و معنى آن منحصر به زکات واجب نیست، لذا، در روایات مى خوانیم نماز و زکات همیشه با هم بوده است.(2)
اما از این گذشته به عقیده بعضى از دانشمندان زکات در «مکّه» نیز واجب بوده، ولى به صورت اجمالى و سر بسته، یعنى هر کس موظف بوده مقدارى از اموال خود را به نیازمندان بدهد.
اما در «مدینه» که حکومت اسلامى تشکیل شد، زکات تحت برنامه دقیقى قرار گرفت و براى آن نصاب بندى شد و پیامبر(صلى الله علیه وآله) مأموران جمع زکات را به هر سو فرستاد تا از مردم زکات بگیرند.(3)