آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

طبق آیات 106 تا 108 سوره مائده، برای ادای شهادت در وصیت، در صورت شک و تردید، باید آن دو نفر بعد از نماز به نام خدا سوگند یاد کنند و بگویند: ما حاضر نیستیم حق را به منافع مادى بفروشیم و به ناحق گواهى دهیم.... و در صورت کشف خیانت این دو شاهد، دو نفر دیگر از کسانى که گواهانِ نخست به آنها ستم کرده اند -یعنى ورثه میّت- جاى آنها را گرفته و به خدا سوگند یاد می کنند که گواهى ما از گواهى دو نفر اول به حق نزدیک تر است و ما مرتکب ستمى نشده ایم ... .

قرآن کریم در آیات 106 ـ 108 سوره «مائده» اشاره به مسأله وصیّت نموده و توصیه هائى را در این زمینه بیان فرموده است. نخست به گواهى شاهد سفارش مى نماید، سپس دستور مى دهد: (به هنگام اداى شهادت باید آن دو نفر را بعد از نماز ـ در زمینه تردید و شک ـ وادار کنند که به نام خدا سوگند یاد کنند)؛«تَحْبِسُونَهُما مِنْ بَعْدِ الصَّلاةِ فَیُقْسِمانِ بِاللّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ».
و باید شهادت آنها به این گونه باشد که بگویند: (ما حاضر نیستیم حق را به منافع مادى بفروشیم و به ناحق گواهى دهیم، هر چند در مورد خویشاوندان ما باشد)؛ «لانَشْتَری بِهِ ثَمَناً وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبى».
(و ما هیچ گاه شهادت الهى را کتمان نمى کنیم که در این صورت از گناهکاران خواهیم بود)؛ «وَ لانَکْتُمُ شَهادَةَ اللّهِ إِنّا إِذاً لَمِنَ الآثِمینَ».
در آیه بعد، سخن از موردى به میان آمده که ثابت شود، دو شاهد مرتکب خیانت و گواهى بر ضد حق شده اند ـ همان طور که در شأن نزول آیه آمده بود ـ در چنین موردى دستور مى دهد: (اگر اطلاعى حاصل شود که آن دو نفر مرتکب گناه، جرم و تعدّى شده اند [و حق را کتمان کرده اند]، دو نفر دیگر از کسانى که گواهانِ نخست به آنها ستم کرده اند [یعنى ورثه میّت] به جاى آنها قرار گرفته و براى احقاق حق خود شهادت و گواهى مى دهند)؛ «فَإِنْ عُثِرَ عَلى أَنَّهُمَا اسْتَحَقّا إِثْماً فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الأَوْلَیانِ».
و در ذیل آیه، وظیفه دو شاهد دوم را چنین بیان مى کند: (آنها باید به خدا سوگند یاد کنند که گواهى ما از گواهى دو نفر اول شایسته تر و به حق نزدیک تر است و ما مرتکب تجاوز و ستمى نشده ایم و اگر چنین کرده باشیم از ظالمان و ستمگران خواهیم بود)؛ «فَیُقْسِمانِ بِاللّهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَیْنا إِنّا إِذاً لَمِنَ الظّالِمینَ».
در حقیقت اولیاى میت روى اطلاعاتى که از قبل درباره اموال و متاع او به هنگام مسافرت یا غیر مسافرت داشته اند، گواهى مى دهند که: دو شاهد نخست مرتکب ظلم و خیانت شده اند و این شهادت جنبه حسّى پیدا مى کند نه حدسى و از روى قرائن.
در آخرین آیه مورد بحث، در حقیقت فلسفه احکامى را که در زمینه شهادت در آیات قبل گذشت چنین بیان مى کند: (این کار بیشتر سبب مى شود که به حق گواهى دهند [و از خدا بترسند] و یا [از مردم] بترسند که [دروغشان فاش گردد و] سوگندهائى جاى سوگندهاى آنها را بگیرد)؛ «ذلِکَ أَدْنى أَنْ یَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلى وَجْهِها أَوْ یَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَیْمانٌ بَعْدَ أَیْمانِهِمْ».
اگر طبق دستور بالا عمل شود یعنى دو شاهد را بعد از نماز و در حضور جمع به گواهى بطلبند، و در صورت بروز خیانت آنها، افراد دیگرى از ورثه جاى آنها را بگیرند و حق را آشکار سازند، این برنامه سبب مى شود که شهود در امر شهادت دقت به خرج دهند و آن را بر طبق واقع ـ به خاطر ترس از خدا یا به خاطر ترس از خلق خدا ـ انجام دهند.
در حقیقت، این کار سبب مى شود که حد اکثر ترس از مسئولیت در برابر خدا و یا بندگان خدا در آنها بیدار گردد و از محور حق منحرف نشوند.
اما این که چرا در مورد شهادت این تشریفات انجام مى شود به خاطر آن است:
اوّلاً ـ این تشریفات براى اداى شهادت در زمینه شک و تردید و اتهام است.
ثانیاً ـ به مقتضاى ظاهر آیه اول، فرقى در میان مسلمان و غیر مسلمان از این نظر نیست و در حقیقت یک نوع محکم کارى براى حفظ اموال، در زمینه اتهام مى باشد و هیچ گونه منافاتى با قبول شهادت عدلین بدون سوگند ندارد؛ زیرا این حکم مربوط به مورد عدم اتهام است.
بنابراین، نه حکم آیه نسخ شده، و نه اختصاص به غیر مسلمانان دارد (دقت کنید).
ثالثاً ـ منظور از نماز، در مورد غیر مسلمانان قاعدتاً نمازهاى خود آنها است، که در آنها ایجاد توجه و ترس از خدا مى کند، و اما در مورد مسلمانان، جمعى معتقدند:
منظور خصوص نماز عصر است و در بعضى از روایات اهل بیت: نیز به آن اشاره شده است.
اما ظاهر آیه مطلق است و هر نمازى را شامل مى شود و ممکن است ذکر خصوص نماز عصر در روایات ما، جنبه استحبابى داشته باشد؛ زیرا در نماز عصر، اجتماع بیشترى شرکت مى کردند، به علاوه، وقت داورى و قضاوت در میان مسلمین، بیشتر آن موقع بوده است.
و رابعاً ـ انتخاب وقت نماز براى شهادت به خاطر آن است که: روح خداترسى به مقتضاى «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر»(1) در انسان بیدار مى شود، و موقعیت زمانى و مکانى، توجهى به سوى حق ایجاد مى کند.
حتى بعضى از فقهاء گفته اند: براى اداى شهادت؛
اگر در «مکّه» باشند خوب است در کنار «کعبه» در میان «رکن» و «مقام» که جایگاه بسیار مقدسى است باشند.
و اگر در «مدینه»اند در کنار منبر پیامبر(صلى الله علیه وآله) این شهادت ادا شود.(2)