آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

یاد خداوند، آثار تربیتى و تکوینى دارد، و باعث می شود روح و جان انسان، پاک و روشن و آماده پذیرش رحمت الهی شود. همچنین باعث مخلص تر، مصمّم تر، نیرومندتر، و متّحدتر شدن انسان ها در فعالیت ها مى شود.

خداى متعال در آیه 152 سوره «بقره» مى فرماید: (مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکر مرا به جا آورید و کفران نکنید!)؛ «فَاذْکُرُونی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی وَ لاتَکْفُرُونِ».
بدیهى است: جمله «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» اشاره به یک معنى عاطفى میان خدا و بندگان نیست، آن گونه که در میان انسان ها است که به هم مى گویند: به یاد ما باشید تا به یاد شما باشیم!
بلکه اشاره به یک اصل تربیتى و تکوینى است، یعنى به یاد من باشید، به یاد ذات پاکى که سرچشمه تمام خوبى ها و نیکى ها است و به این وسیله روح و جان خود را پاک و روشن سازید و آماده پذیرش رحمت پروردگار، توجه شما به این ذات پاک، شما را در فعالیت ها مخلص تر، مصمّم تر، نیرومندتر، و متحدتر مى سازد.
همان گونه که منظور از «شکرگزارى و عدم کفران» تنها یک مسأله تشریفاتى و گفتن با زبان نیست، بلکه منظور آن است که هر نعمتى را درست به جاى خود مصرف کنید و در راهِ همان هدفى که براى آن آفریده شده به کار گیرید تا مایه فزونى رحمت و نعمت خدا گردد.
مفسران در شرح جمله «فَاذْکُرُونی أَذْکُرْکُمْ» و این که منظور از یادآورى بندگان چیست؟ و یادآورى خداوند چگونه است، تفسیرهاى متنوعى ذکر کرده اند که «فخر رازى» در تفسیر «کبیر» خود آن را در ده موضوع خلاصه کرده:
1 ـ مرا به «اطاعت» یاد کنید، تا شما را به «رحمتم» یاد کنم، شاهد این سخن آیه 132 سوره «آل عمران» است که مى گوید: «وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون».
2 ـ مرا به «دعا» یاد کنید، تا شما را به «اجابت» یاد کنم، شاهد این سخن آیه 60 سوره «مؤمن» است که مى گوید: «ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُم».
3 ـ مرا به «ثنا و طاعت» یاد کنید، تا شما را به «ثنا و نعمت» یاد کنم.
4 ـ مرا در «دنیا» یاد کنید تا شما را در «جهان دیگر» یاد کنم.
5 ـ مرا در «خلوتگاه ها» یاد کنید تا شما را در «جمع» یاد کنم.
6 ـ مرا به «هنگام وفور نعمت» یاد کنید، تا شما را در «سختى ها» یاد کنم.
7 ـ مرا به «عبادت» یاد کنید، تا شما را به «کمک» یاد کنم، شاهد این سخن جمله «إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعین»(1) است.
8 ـ مرا به «مجاهدت» یاد کنید، تا شما را به «هدایت» یاد کنم، شاهد این سخن آیه 69 سوره «عنکبوت» است که مى فرماید: «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا».
9 ـ مرا به «صدق و اخلاص» یاد کنید، شما را به «خلاص و مزید اختصاص» یاد مى کنم.
10 ـ مرا به «ربوبیت» یاد کنید، شما را به «رحمت» یاد مى کنم، مجموعه سوره «حمد» مى تواند گواه این معنى باشد.(2)
البته هر یک از این امور، جلوه اى از جلوه هاى معنى وسیع این آیه است و آیه فوق همه این معانى و حتى غیر آن را نیز شامل مى شود: مرا به «شکر» یاد کنید تا شما را به «زیادى نعمت» یاد کنم، چنان که در آیه 7 سوره «ابراهیم» مى خوانیم: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لاَ َزیدَنَّکُمْ».
بدون شک هر گونه توجه به خداوند ـ چنان که گفتیم ـ یک اثر تربیتى دارد که در پرتو یاد خدا در وجود انسان پرتوافکن مى شود، و روح و جان او بر اثر این توجه، آمادگى نزول برکات جدیدى که متناسب با نحوه یاد او است پیدا مى کند.(3)