آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: خدا ابلیس را از ابتدا شيطان نيافريد، ابلیس سالها همنشین ملائک مقرب و بر فطرت پاك بود، امّا با اختیار داده شده، بنای طغیان و سركشى را گذاشت و لقب شیطان گرفت. بنابراین خلقت اولیّه او پلید نبوده تا منافی عدالت باشد.
ثانیا: از منظر سازمان آفرينش، وجود شيطان براى افراد با ايمان و آنها كه مى خواهند راه حق را بپويند زيانبخش نيست، بلكه وسيله پيشرفت و تكامل آنها است؛ چرا که پيشرفت و تكامل، همواره در ميان تضادها صورت مى گيرد. بنابرین وجود شیطان برای حق پویان، رمز تكامل است و سدّ هدایت نیست، زیرا شيطان جز وسوسه کاری نمی کند.
ثالثا: خداوند در برابر وسوسه های اغواگرانه شیطان، ابزار هدایت، اراده و قدرت انتخاب را نیز در اختیار انسان قرار داده است. انسان گناهکار با اختیار از وسوسه شیطان پیروی می کند، لذا مستحقّ مجازات می گردد.

شیطان مانع تکامل
بسيارى سؤال مى كنند كه اگر انسان براى تكامل و نائل شدن به سعادت از طريق بندگى خدا آفريده شده، وجود شيطان كه يك موجود ويرانگر ضد تكاملى است، چه دليلى مى تواند داشته باشد؟! آن هم موجودى هوشيار، كينه توز، مكّار، پرفريب و مصمم! آیا آفرینش چنین موجودی و عذاب بندگان بخاطر تبعیت از او با عدل الهی ناسازگار نیست؟!

فراهم بودن شرایط تکامل برای همه موجودات مختار
قبل از پاسخ لازم است بدانیم آفرینش الهی در تمام ابعاد کامل و بی عیب است؛ حتی یک دانه ریز بالقوة دارای کمال است. زیرا استعداد رشد و تبدیل شدن به یک درخت تنومند را داراست. اگر دانه به رشد و تعالی نرسد مقصر نیست، چون شرایط می تواند برایش فراهم نشده باشد. ولی در موجودات مختار مثل جن و انس شرایط رشد فراهم شده است و جا ماندن از مسیر رشد و تکامل مربوط به عملکرد آگاهانه و ضعیفشان در مسیر عبودیت الهی است. این نکته هم در مورد شیطان وجود دارد و هم در مورد انسان هایی که فریب او را می خورند.
با این مقدمه و با توضیحاتی که بیان خواهیم کرد پاسخ سؤال به خوبی روشن خواهد شد:

ماهیت شیطان و گذشته او
خداوند «ابلیس» را از ابتدا «شيطان» نيافريد. بلکه ابلیس از طایفه جنیان بوده و خلقت پاك و گذشته بی عیبی داشته است. هزاران سال در مسیر عبودیت الهی و همراه فرشتگان بزرگ بود. امّا با سوء استفاده از آزادی و اختیار خود بنای تکبّر و طغیان را گذاشت که اعمالش را بر باد داد و رانده درگاه خداوند گرديد و لقب شيطان را به خود اختصاص داد.(1)

در آیه 34 سوره بقره می خوانیم: «أَبَى‏ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنَ الكَافِرِينَ»؛ (سر باز زد و تكبّر ورزيد و [به خاطر تكبّر و نافرمانيش] از كافران شد). و خداوند او را از آن مقام خلع كرد. در روایتی از امام علی(علیه السلام) نیز می خوانیم: «إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِيدَ وَ كَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَة»(2)؛ ([شیطان] در این هنگام اعمال طولانى و کوشش هاى بسيارش را بر باد داد، در حالى که خدا را شش هزار سال عبادت کرده بود). پس خدا از ابتدا موجود «شرورم خلق نکرد و ابلیس را «شيطان» نيافريد.(3)

مبارزه با شیطان، مهمترین عامل تکامل
از نظر سازمان آفرينش وجود شيطان براى افراد با ايمان و آنها كه مى خواهند راه حق را بپويند زيانبخش نيست. بلكه وسيله پيشرفت و تكامل آنها است، چه اينكه پيشرفت و ترقى و تكامل، همواره در ميان تضادها صورت مى گيرد. راه دور نرويم هميشه نيروهاى مقاوم در برابر دشمنان سرسخت جان مى گيرند، و سير تكاملى خود را مى پيمايند.
فرماندهان و سربازان ورزيده و نيرومند كسانى هستند كه در جنگهاى بزرگ با دشمنان سرسخت درگير بوده اند.
سياستمداران باتجربه و پرقدرت آنها هستند كه در كوره هاى سخت بحرانهاى سياسى با دشمنان نيرومندى دست و پنجه نرم كرده اند.
قهرمانان بزرگ كشتى آنها هستند كه با حريفهاى پرقدرت و سرسخت زورآزمائى كرده اند.
بنابراين چه جاى تعجب كه بندگان بزرگ خدا با مبارزه مستمر و پى گير در برابر «شيطان» روز به روز قويتر و نيرومندتر شوند!
دانشمندان امروز در مورد فلسفه وجود ميكروبهاى مزاحم مى گويند: اگر آنها نبودند سلولهاى بدن انسان در يك حالت سستى و كرخى فرو مى رفتند، و احتمالًا نمو بدن انسانها از 80 سانتيمتر تجاوز نمى كرد، همگى به صورت آدمهاى كوتوله بودند، و به اين ترتيب انسانهاى كنونى با مبارزه جسمانى با ميكروبهاى مزاحم نيرو و نمو بيشترى كسب كرده اند. و چنين است روح انسان در مبارزه با شيطان و هواى نفس.(4)
البته اگر شيطان هم نبود، هواى نفس و وسوسه هاى نفسانى انسان را در بوته آزمايش قرار مى داد، اما با وجود شيطان اين تنور آزمايش داغ تر شد، چرا كه شيطان عاملى است از برون و هواى نفس عاملى است از درون.(5)

زمینه سازی و یاری الهی در مبارزه با شیطان
همانگونه كه در قرآن مجيد آمده خداوند عدالت را رعایت کرده است و انسان را در برابر وسوسه های شیطان تنها نگذاشته است و پیامبران و فرشتگان را برای کمک به رشد و تکامل انسان فرستاده است، همانطور که در برابر هوای نفس نیز به او عقل داده است تا دچار انحراف نگردد.
در آيه 73 سوره انبياء در باره گروهى از پيامبران‏ مى‏ خوانيم: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِيتاءَ الزَّكاةِ وَ كانُوا لَنا عابِدِينَ»؛ (آنها [پیامبران] را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت مى‏ كردند، و انجام كارهاى نيك و برپا داشتن نماز و اداى زكات را به آنها وحى كرديم و آنها تنها مرا پرستش مى‏ كردند).
طبق آیات 30-31 سوره فصلت نیز، خداوند مؤمنان را با لشكريانى از فرشتگان مجهز مى كند، و نيروهاى غيبى و معنوى جهان را با آنها كه در مسير جهاد نفس و جهاد دشمن پيكار مى كنند همراه مى سازد: «إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ * نَحْنُ أَوْلِياؤُكُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ»؛ (کسانى كه گفتند: پروردگار ما خدا است، سپس استقامت كردند، فرشتگان، بر آنها نازل مى شوند كه نترسيد و غمگين نباشيد و بشارت بر شما باد بهشتى كه به آن وعده داده شده ايد، * ما ياران و مددكاران شما در زندگى دنيا و در آخرت هستيم).

راز و رمز موفقیّت شیطان
نكته مهم ديگر اينكه شيطان هرگز سرزده وارد خانه دل ما نمى شود، و از مرزهاى كشور روح ما بى گذرنامه نمى گذرد، حمله او هرگز غافلگيرانه نيست، او با اجازه خود ما وارد مى شود، آرى او از در وارد مى شود نه از روزن، و اين خود ما هستيم كه در را به روى او مى گشائيم، همانگونه كه قرآن در آیات 99-100 سوره نحل مى گويد: «إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ * إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ»؛ (او سلطه بر كسانى كه ايمان دارند و توكل بر پروردگارشان مى‏ كنند ندارد * تنها تسلط او بر كسانى است كه او را به دوستى و سرپرستى خود برگزينند، و به او شرك مى‏ ورزند [و فرمانش را در برابر فرمان خدا لازم الاجراء مى‏ دانند]).
شیطان هرگز ما را مجبور به کاری نمی کند و کار او فقط وسوسه و اغواگری است . این ما هستیم که از روی اختیار از او تبعیت می کنیم؛ چنانکه در آیات 5-6 سوره ناس می خوانیم: «الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ * مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ»؛ ([به خدا پناه می برم از] کسی كه در سينه هاى انسانها وسوسه مى كند * خواه از جن باشد يا از انسان‏). طبق این آیات وسوسه کردن اختصاص به شیطان هم ندارد و برخی انسان ها نیز ممکن است ما را وسوسه کنند و خود ما باید مراقب باشیم و ضمن پناه بردن به خدا از شر آنها از آنها پیروی نکنیم.
در آیه 22 سوره ابراهیم نیز صراحتا به اختیار انسان در پیروی از شیطان اشاره شده است: «وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَ ما كانَ لِي عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلا تَلُومُونِي وَ لُومُوا أَنْفُسَكُمْ»؛ (و شيطان هنگامى كه كار تمام مى شود مى گويد خداوند به شما وعده حق داد و من هم به شما وعده [باطل] دادم و تخلف كردم، من بر شما تسلطى نداشتم جز اينكه دعوتتان كردم و شما پذيرفتيد، بنا بر اين مرا سرزنش نكنيد، خود را سرزنش كنيد). و در آيه 100 سوره نحل مى‏ خوانيم: «إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ»؛ (تسلط شيطان تنها بر كسانى است كه ولايت و سرپرستى او را نسبت به خود پذيرفته ‏اند و آنها كه او را شريك خداوند در مساله اطاعت قرار داده‏ اند).(6)
اصولًا اعمال انسانها است كه زمينه هاى نفوذ شيطان را فراهم مى سازد، چنانكه قرآن در آیه 27 سوره اسراء مى گويد: «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ»؛ (تبذير كنندگان برادران شياطينند).(7)
بر همین اساس خداوند متعال در یکی از بی سابقه ترین سوگندهایش در قرآن یعنی در اولین آیات سوره شمس (آیات 7 - 10)، به صراحت خود انسان را مسئول سعادت یا شقاوت خود معرفی کرده است: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها * قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها * وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها»؛ (و سوگند به نفس آدمى و آن كس كه آن را منظم ساخته، * سپس فجور و تقوا [شر و خير] را به او الهام كرده است * كه هر كس نفس خود را تزكيه كرده، رستگار شده * و آن كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نوميد و محروم گشته است).

در نتیجه وجود شیطان هیچ منافاتی با عدالت خداوند ندارد و انسان نیز برای پیروی از شیطان و جهنمی شدن بهانه ای ندارد؛ چرا که خداوند عدالت را رعایت کرده و در برابر شیطان ابزار هدایت را نیز در اختیار انسان قرار داده است.