آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در ترتيب نزول سوره ها رواياتى در دست است كه عمدتا از ابن عباس نقل شده است و سيوطى روايت ترتيب را از «جابر بن زيد» مى آورد كه تكميل كننده روايت ابن عباس به شمار مى رود. علامه طبرسى و ديگر بزرگانِ فنّ، متذكر مى شوند كه رعايت ترتيب سوره ها، نظر به ابتداى هر سوره است. اگر سوره اى تا چند آيه نازل شود، و پيش از اتمام آن سوره، سوره ديگرى به طور كامل نازل گردد، و حتى چند سوره ديگر در اين ميان به صورت كامل نازل شود، آن گاه بقيه سوره نخست نازل شود؛ در اين حالت نيز اعتبار ترتيب، مبدأ نزول هر سوره خواهد بود. بنابراين ترتيب سوره ها طبق روايت ابن عباس و تكميل آن مطابق روايت جابر بن زيد، با تصحيح از روى نسخه هاى متعدّد قابل اعتماد است.

در ترتيب نزول سوره ها، رواياتى در دست است كه مورد اعتماد بزرگان است و عمدتا از «ابن عباس» نقل شده است. مانند روايتى كه «احمد بن‌ ابى يعقوب كاتب»، معروف به «ابن واضح يعقوبى»(متوفاى 292) در تاريخ خود از «محمد بن ‌سائب كلبى» از «ابى صالح» از «ابن عباس» نقل مى كند(1) و يا روايتى كه «محمد بن‌ اسحاق ورّاق»، معروف به «ابن نديم»(متوفاى 385) در كتاب «الفهرست» خود آورده است(2) و يا «علّامه طبرسى» صاحب تفسير از شيخ خود «ابو محمد مهدى بن نزار حسينى قاينى» از علّامه قرن پنجم حافظ كبير «عبيدالله بن عبدالله بن احمد»، معروف به «حاكم حسكانى نيشابورى» صاحب كتاب «شواهد التنزيل» روايت ترتيب را از «ابن عباس» آورده است، و نيز از كتاب «الايضاح» استاد «احمد زاهد» روايتى را نقل كرده است(3) و نيز «امام بدر الدين زركشى»، اولين محقق مسائل قرآنى(متوفاى 794) در كتاب خود «البرهان في علوم القرآن» كه در سال 773 آن را نگاشته، تفصيلا روايات ترتيب را آورده است و مي گويد: «هذا نزل من القرآن و عليه استقرت الرواية من الثقات»(4) و بالاخره «جلال‌ الدين سيوطى»، علّامه عصر خود(متوفاى 911) در كتاب معروف خود «الاتقان» اين روايات را آورده است، و از «ابوالحسن بن حصّار»، در اين زمينه منظومه اى مى آورد كه در كتاب «الناسخ و المنسوخ» وى درج شده است. سيوطى روايت ترتيب را از «جابر بن زيد»(5) نيز مى آورد كه تكميل كننده روايت ابن عباس به شمار مى رود.(6)
علامه «طبرسى» و ديگر بزرگانِ فنّ، متذكر مى شوند كه رعايت ترتيب سوره ها، نظر به ابتداى هر سوره است. اگر سوره اى تا چند آيه نازل شود، و پيش از اتمام آن سوره، سوره ديگرى به طور كامل نازل گردد، و حتى چند سوره ديگر در اين ميان به صورت كامل نازل شود، آن گاه بقيه سوره نخست نازل شود؛ در اين حالت نيز اعتبار ترتيب، مبدأ نزول هر سوره خواهد بود. چنان كه سوره «علق» تا پنج آيه در آغاز بعثت نازل گرديد و پس از چند سال بقيه سوره نازل شد. هم چنين سوره «مدّثّر» و سوره «مزّمّل» و غيره نيز به همين روال نازل شده اند. به همين دليل سوره «علق» اولين سوره نازل شده شمرده مى شود. چنان كه «طبرسى» در «مجمع البيان» (ج 10ص 405) از كتاب «الايضاح» «احمد زاهد» نقل كرده است. ترتيب سوره ها طبق روايت «ابن عباس» و تكميل آن مطابق روايت «جابر بن زيد»، با تصحيح از روى نسخه هاى متعدّد قابل اعتماد است.(7)