آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علي(ع) در خطبه 165 «نهج البلاغه»، به وصف بال و پرهای رنگین و شگفت انگیز «طاووس» می پردازد و با تشبیهات بسیار زیبایی آن را شرح می دهد؛ ایشان در اين میان به نكته لطيفى اشاره كرده اند مبنی بر اینكه خداوند در كنار آن همه زيبايى هاى طاووس، پاهای او را به عنوان نقطه ضعفش قرار داده است، در حقيقت اين نمونه اى است از جهان آفرينش كه خداوند حكيم براى جلوگيرى از غرور و طغيان ناشى از قدرت و جمال، در كنار آن ضعف ها و كاستى هايى قرار داده تا آن غرورِ غفلت زا مهار شود و تعادل برقرار گردد.

امام علي(ع) در بخشی از خطبه 165 «نهج البلاغه» به توصيف بال و پرهاى رنگين و شگفت انگيز «طاووس» مى پردازد و با فصاحت و بلاغت و تشبيهات بسيار زيبايى آن را شرح مى دهد؛ مى فرمايد: ([هرگاه به بال و پر طاووس بنگرى] گمان مى كنى كه نى هاى وسط پرهاى او همچون شانه هايى است كه از نقره ساخته شده و آنچه بر آن از حلقه ها و هاله هاى عجيب خورشيد مانند روئيده، طلاى خالص و قطعات زبرجد است!)؛ «تَخَالُ قَصَبَهُ!(1) مَدَارِيَ(2) مِنْ فِضَّةٍ، وَ مَا أُنْبِتَ عَلَيْهَا مِنْ عَجِيبِ دَارَاتِهِ(3)،‏ وَ شُمُوسِهِ خَالِصَ الْعِقْيَانِ(4)،‏ وَ فِلَذَ(5) الزَّبَرْجَدِ(6)».
آنها كه پر طاووس را ديده اند مى دانند رنگ آميزى آن فوق العاده زيباست و انواع رنگها به صورت شفاف در آن ديده مى شود! ولى از ميان رنگ هايش دو رنگ بيشتر جلب توجّه مى كند: رنگ زرد [كه همچون طلاى خالص مى درخشد] و رنگ سبز كه همانند قطعات زبرجد است. (همان سنگِ گرانقيمتِ سبز رنگى كه در زينت آلات و تاج پادشاهان به كار مى رفته است) و تكيه كردن امام(عليه السلام) روى اين دو رنگ مخصوص كه بر ساير رنگ هاى بال طاووس غلبه دارد و زيبايى فوق العاده اى به آن مى بخشد به دليل همين معناست و جالب اينكه تمام ريشه هاى زيباى پر او بر «نى» سفيد رنگى روييده كه امام(ع) آن را به نقره تشبيه فرموده است.
سپس در توضيح بيشتر و بيان رساتر و گوياتر، بال هاى طاووس را گاه به گل هاى رنگارنگ و متنوع بهارى و گاه به لباسِ گرانقيمتِ پر زرق و برق و زمانى به تاج هايى كه آن را با انواع نگين ها مى آراستند، تشبيه فرموده است؛ مى فرمايد: (هر گاه بخواهى آن را به آنچه زمين مى روياند تشبيه كنى، مى گويى دسته گلى است كه از شكوفه هاى گل هاى بهارى چيده شده [و با نظم خاصى در كنار هم قرار گرفته است، آرى، اگر شخصِ با ذوقى، گل هاى زيباى بهارى و شكوفه ها را به صورت زيبايى در كنار هم بچيند، شبيه بال و پر طاووس مى شود])؛ «فَإِنْ شَبَّهْتَهُ بِمَا أَنْبَتَتِ الْأَرْضُ قُلْتَ: جَنىً(7) جُنِيَ مِنْ زَهْرَةِ كُلِّ رَبِيعٍ».
سپس امام(عليه السلام) به سراغ تشبيه ديگرى مى رود و در تعبير زيبايى مى فرمايد: (هرگاه بخواهى آن را به لباسها [و پرده هاى رنگارنگ] تشبيه كنى، همچون پارچه هاى زيباى پر نقش و نگار يا پرده هاى رنگارنگ يمنى است)؛ «وَ إِنْ ضَاهَيْتَهُ(8) بِالْمَلَابِسِ فَهُوَ كَمَوْشِيِّ(9) الْحُلَلِ، أَوْ كَمُونِقِ(10) عَصْبِ الْيَمَنِ‏».
و سرانجام، در تشبيه سوّم مى فرمايد: (و اگر آن را با زيورها مقايسه كنى، همچون نگين هاى رنگارنگى است كه در نوارى از نقره كه با جواهرات، زينت يافته در تاجى قرار گرفته است)؛ «وَ إِنْ شَاكَلْتَهُ بِالْحُلِيِّ فَهُوَ كَفُصُوصٍ(11) ذَاتِ أَلْوَانٍ، قَدْ نُطِّقَتْ بِاللُّجَيْنِ(12) الْمُكَلَّلِ(13)».
شاهان سابق تاج هاى پر نقش و نگار و مملوّ از جواهر داشتند، جواهرات را روى نوارى نصب مى كردند يا به وسيله نخها و سيم هاى باريكى به آنها نظام مى بخشيدند و تاجِ خود را با آن زينت مى دادند. نى هايى كه در وسط بال هاى طاووس قرار دارد (همان گونه كه در عبارت گذشته امام(عليه السلام) ذكر شد) كاملا سفيد و همچون نقره است و پرهايى كه دو طرف آن روييده است؛ گويى جواهراتى است كه بر آن نصب شده است. در حقيقت، نقش و نگارهاى زيبا و رنگارنگ، به طور معمول در يكى از اين سه چيز است: دسته گلها و لباس هاى رنگين و زينت آلات. امام(عليه السلام) براى مجسّم ساختنِ زيبايى پرهاى طاووس از هر سه تشبيه در نهايت توانايى بر فصاحت و بلاغت استفاده فرموده است.
امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن به تشريح حال طاووس به هنگام راه رفتن و به خود نگريستن پرداخته و مى فرمايد: (آن همچون كسى كه به خود مى بالد با عشوه و ناز گام بر مى دارد؛ گاه سر را بر مى گرداند و به دم [زيبا] و دو بالش مى نگرد؛ ناگهان از زيبايى فوق العاده اى كه پر و بالش به او بخشيده و رنگ هايى كه همچون لؤلؤ و جواهر به هم درآميخته قهقهه سر مى دهد؛ اما همين كه [خم مى شود و به] پاهاى خود نظر مى افكند آن چنان [ناراحت مى شود كه] با گريه فرياد مى كشد فريادى كه استغاثه جانكاهش از آن آشكار است و گواه صادق دردى است كه در درون دارد! چه اينكه پاهايش همچون پاهاى خروس خلاسى(14) باريك [و تيره رنگ] است و در گوشه اى از ساق پايش ناخنى مخفى روييده شده)؛ «يَمْشِي مَشْيَ الْمَرِحِ(15) الْمُخْتَالِ(16)‏، وَ يَتَصَفَّحُ ذَنَبَهُ وَ جَنَاحَيْهِ، فَيُقَهْقِهُ ضَاحِكاً لِجَمَالِ سِرْبَالِهِ(17)،‏ وَ أَصَابِيغِ(18) وِشَاحِهِ(19)‏؛ فَإِذَا رَمَى بِبَصَرِهِ إِلَى قَوَائِمِهِ زَقَا(20) مُعْوِلاً(21) بِصَوْتٍ يَكَادُ يُبِينُ عَنِ اسْتِغَاثَتِهِ، وَ يَشْهَدُ بِصَادِقِ تَوَجُّعِهِ، لِأَنَّ قَوَائِمَهُ حُمْشٌ(22)‏ كَقَوَائِمِ الدِّيَكَةِ الْخِلَاسِيَّةِ، وَ قَدْ نَجَمَتْ‏(23) مِنْ ظُنْبُوبِ(24)‏ سَاقِهِ صِيصِيَةٌ(25) خَفِيَّةٌ».
امام(عليه السلام) در اين بيان زيبا به نكته لطيفى اشاره كرده كه خداوند در كنار آن همه زيبايى هاى طاووس، نقطه ضعف و زشتى هايى هم در آن قرار داده است كه اگر يك زمان مغرور شود و از سر غرور و خودنمايى قهقهه شادى سر دهد، هنگامى كه چشمش به كاستى هايش افتد ناله و فرياد دردآلودش بلند مى شود. در حقيقت، اين نمونه اى است از جهان آفرينش كه خداوند حكيم براى جلوگيرى از غرور و طغيانِ ناشى از قدرت و قوّت، در كنار آن، ضعف ها و كاستى هايى قرار داده تا آن غرورِ غفلت زا مهار شود و تعادل برقرار گردد.
امام علی(عليه السلام) در ادامه با فصاحت و بلاغت فوق العاده اى به پنج ويژگى اعجاب انگيز در طاووس اشاره كرده و نكات دقيقى از زيبايى هاى اين مظهر جمال و جلال خدا يادآور مى شود، نخست مى فرمايد: (او در محل يال خود، كاكلى دارد؛ سبزرنگ و پر نقش و نگار)؛ «وَ لَهُ فِي مَوْضِعِ الْعُرْفِ(26) قُنْزُعَةٌ(27) خَضْرَاءُ مُوَشَّاةٌ(28)».
يال حيوان كه عرب به آن «عُرف» مى گويد، موهاى بلندى است كه از بالاى شانه و پشت گردن تا پشت سر ادامه دارد و به ميان دو گوش منتهى مى شود و به صورت كاكل و تاجى در مى آيد و با توجّه به اينكه اين يال و كاكل در طاووس سبز برّاق پر نقش و نگار است، زيبايى خيره كننده اى به او مى بخشد و انسان را به ياد مبدأ اين همه زيبايى و جمال مى اندازد.
در بيان دوّمين ويژگى طاووس مى فرمايد: (و انتهاى گردنش همچون ابريق است و از گلوگاه تا روى شكمش به رنگ وسمه يمانى [سبز پررنگ مايل به سياهى] و گاه همچون حريرى است كه در بر كرده و مانند آينه صيقلى شده مى درخشد)؛ «وَ مَخْرَجُ عَنُقِهِ كَالْإِبْرِيقِ(29)، وَ مَغْرِزُهَا(30) إِلَى حَيْثُ بَطْنُهُ كَصِبْغِ الْوَسِمَةِ(31) الْيَمَانِيَّةِ، أَو كَحَرِيرَةٍ مُلْبَسَةٍ مِرْآةً ذَاتَ صِقَالٍ(32)».
در سوّمين ويژگى مى فرمايد: (گويى بر اطراف گردنش معجرى است سياه رنگ كه به خود پيچيده؛ ولى از كثرت شادابى و درخشندگى به نظر مى رسد كه رنگ سبز پرطراوتى با آن آميخته شده)؛ «وَ كَأَنَّهُ مُتَلَفِّعٌ(33) بِمِعْجَرٍ(34) أَسْحَمَ(35)؛ إِلَّا أَنَّهُ يُخَيَّلُ لِكَثْرَةِ مَائِهِ، وَ شِدَّةِ بَرِيقِهِ، أَنَّ الْخُضْرَةَ النَّاضِرَةَ مُمْتَزِجَةٌ بِهِ».
سپس در چهارمين ويژگى مى افزايد: (و در كنار گوشش خط باريك بسيار سفيدى همچون نيش قلم به رنگ گل بابونه كشيده شده كه بر اثر سفيدى درخشنده اش در ميان آن سياهى تلألؤ خاصّى دارد)؛ «وَ مَعَ فَتْقِ سَمْعِهِ خَطٌّ كَمُسْتَدَقِّ(36) الْقَلَمِ فِي لَوْنِ الْأُقْحُوَانِ(37)، أَبْيَضُ يَقَقٌ(38)،‏ فَهُوَ بِبَيَاضِهِ فِي سَوَادِ مَا هُنَالِكَ يَأْتَلِقُ(39)».
و سرانجام در بيان پنجمين ويژگى مى فرمايد: (كمتر رنگى [در جهان] يافت مى شود كه طاووس از آن بهره اى نگرفته باشد؛ با اين فرق كه شفافيّت و درخشندگى و تلألؤ حرير مانند رنگ پرهاى او بر تمام رنگها برترى دارد و [در واقع] همانند شكوفه هاى زيباى پراكنده تمام گل هاست؛ با اين تفاوت كه نه باران بهارى آن را پرورش داده و نه حرارت و تابشِ آفتابِ تابستان!)؛ «وَ قَلَّ صِبْغٌ إِلَّا وَ قَدْ أَخَذَ مِنْهُ بِقِسْطٍ، وَ عَلَاهُ‏ بِكَثْرَةِ صِقَالِهِ وَ بَرِيقِهِ(40)، وَ بَصِيصِ(41) دِيبَاجِهِ وَ رَوْنَقِهِ(42)،‏ فَهُوَ كَالْأَزَاهِيرِ الْمَبْثُوثَةِ، لَمْ تُرَبِّهَا أَمْطَارُ رَبِيعٍ، وَ لَا شُمُوسُ قَيْظٍ(43)».
دقّت در اين ويژگى هاى پنج گانه طاووس از يك سو عظمت و قدرت خيره كننده نقاش چيره دستى را نشان مى دهد كه اين همه زيبايى و شادابى و طراوت را در يك موجود جمع كرده و آن را به صورت نمونه اى از تمام زيبايى ها آفريده است كه دقّت در همين آفريده، انسان را به آفريدگار مى رساند و اگر هيچ دليلى بر وجود پروردگار جز همين مخلوق بديع نبود براى پى بردن به خالقش كافى بود و هر قدر انسان در آن بيشتر دقّت مى كند در برابر عظمت و جلال آفريدگارش خاضع تر مى شود و سرانجام زبانش به اين شعر شاعر باذوق مترنّم مى گردد:
زيبنده ستايش آن آفريدگارى است *** كارد چنين دل آويز نقشى ز ماء و طينى
و از سوى ديگر به عظمت اين بزرگ معلّم توحيد و دقّت بى نظير او در تشريح شگفتى ها و زيبايى هاى جهانِ آفرينش و راهنمايى خلق به سوى خالق آفرين مى گويد و به يقين هيچ كس تاكنون در وصف زيبايى هاى طاووس اين چنين سخن نگفته است.(44)