آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

برقراری صلح بین مردم، همواره مورد تاکيد معصومين(ع) قرار داشته است. پيامبر(ص) در این رابطه می فرمايند: «اصلاح بین دو نفر، ثواب شب قدر را به همراه دارد». همچنین امام علی(ع) می فرمايد: «اصلاح بین مردم از تمام نمازها و روزه ها برتر است». امام صادق(ع) نیز می فرمايد: «اصلاح بين مردم، صدقه اى است كه خدا آن را دوست دارد». معصومين(ع) برقراری صلح و آشتی بین مردم را هم رديف جهاد فى سبيل اللّه می دانند؛ که علاوه بر تاثير در روابط افراد، سبب انسجام جامعه شده، که خود عاملي در راستای پيروزى و اقتدار جامعه است.

اصلاح ذات بين، نقطه مقابل سخن چينى و سعايت است. در این کار، فرد مى كوشد با سخنان خود، به اختلاف بين دو نفر پایان داده و اختلاف را به صلح و صفا تبدیل کند. اين صفت، يكى از فضايل مهم اخلاقى است كه در آيات قرآن و روايات اسلامى به آن اشاره شده است. ما در اينجا به بیان بخشى از روايات مهمى كه در اين زمينه رسيده، مى پردازیم:
1ـ رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حديثى می فرمایند: «مَنْ مَشى فى صُلْح بَيْنَ اِثْنَيْن صَلّى عَلَيْهِ مَلائِكَةُ اللّهِ حَتّى يَرْجِعَ وَ اُعْطِىَ ثَوابَ لَيْلَةِ الْقَدْرِ»(1)؛ (كسى كه در طريق اصلاح ميان دو نفر گام بردارد، فرشتگان آسمان بر او درود مى فرستند، تا زمانى كه باز گردد، و ثواب شب قدر به او داده مى شود).
2ـ اميرمؤمنان على(عليه السلام) در آخرين توصیه ها به فرزندان گرامى اش امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) می فرماید: (اصلاح ذات البين راترك نكنيد)، «فَاِنِّى سَمِعْتُ جَدَّكُما(صلى الله عليه وآله) يَقُولُ صَلاحُ ذاتِ الْبِينِ اَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلاةِ وَ الصِّيامِ»(2)؛ (اصلاح در ميان مردم از تمام نمازها و روزه ها برتر است).
3ـ رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حديثی می فرمایند: «اَلا اُخْبِرُكُمْ بِاَفْضَلِ مِنْ دَرَجَةِ الصِّيامِ وَ الصَّلاةِ وَالصَّدَقَةِ اِصْلاحُ ذاتِ البينِ فَاِنَّ فِسادَ ذاتِ البينِ هِىَ الْحالِقَةُ»(3)؛ (آيا به شما خبر بدهم از چيزى كه از روزه و نماز و صدقه برتر است، آن اصلاح ميان مردم است، زيرا فساد ميان مردم همه چيز را از بين مى برد).
4ـ امام صادق(عليه السلام) فرمود: «صَدَقَةٌ يُحِبُّها اللّهُ اِصْلاحُ بَيْنَ النّاسِ اِذا تَفاسَدُوا وَ تَقارُبُ بَيْنَهُمْ اِذا تَباعَدُوا»(4)؛ (صدقه اى كه خدا آن را دوست دارد اصلاح در ميان مردم است هنگامى كه روابط آنها خراب شود، و نزديك ساختن آنها به يك ديگر است. هنگامى آنها از يكديگر دور شوند).
5ـ امام صادق(عليه السلام) در حديثى به «مفضل بن عمر» می فرماید: «اِذا رَاَيْتَ بَيْنَ اِثْنَيْنِ مِنْ شِيْعَتِنا مُنازِعَةً فَاَفْتَدْها مِنْ مالِى»(5)؛ (هنگامى كه ميان دو نفر از شيعيان من نزاعى ديدى [بر سر امور مالى و مانند آن] با مال من، در ميان آنها صلح و سازش برقرار ساز). بر همين اساس يكى از اصحاب امام صادق(عليه السلام) به نام «ابو حنيفه سابق الحج» مى گويد: بين من و دامادم بر سر ميراثى نزاعى در گرفت، مفضّل از آن جا مى گذشت، كمى ايستاد سپس گفت: هر دو به منزل من بياييد، ما آنجا رفتيم و با چهارصد درهم، اختلاف بین ما را حل كرد، سپس گفت: بدانيد اين از مال من نبود بلكه از اموال امام صادق(عليه السلام) بود كه دستور فرموده هرگاه اختلافى در بین شيعيان واقع شد بوسیله دارایی امام آنها را صلح دهم.(6)
6ـ امام صادق(عليه السلام) در تفسير آیه 224 سوره بقره؛ «وَلا تَجْعَلُوا اللّهَ عُرْضَةً لاِيْمانِكُمْ» می فرماید: «اِذا دُعِيْتَ لِصُلْح بَيْنَ اِثْنَيِنِ فَلا تَقُلْ عَلَىَّ يَمينى اَنْ لا اَفْعَلَ»(7)؛ (هنگامى كه تو را دعوت كردند كه ميان دو نفر صلح برقرار كنى نگو من قسم خوردم كه چنين كارى نكنم [اين قسم اعتبارى ندارد از آن صرف نظر كن]). اين حديث اشاره به كسانى است كه گاهى اقدام به اصلاح ذات البين مى كنند، سپس گرفتار مشكلاتى مى شوند و سوگند ياد مى كنند كه ديگر گرد اين كار نگردند، امام(علیه السلام) اين سوگندها را بى اعتبار دانسته، و مشكلات پيشين را مانع اين كار مهم نمی دانند.
7ـ اميرمؤمنان على(عليه السلام) در حدیثی می فرمایند: «مَنْ اِسْتَصْلَحَ الاْضْدادَ بَلَغَ الْمُرادَ»(8)؛ (كسى كه بین افراد ضد و مخالف، صلح برقرار کند به هدف خويش نايل مى شود). منظور از اضداد در حديث بالا، اضداد فلسفى نيست كه قابل جمع نباشد بلكه اضداد عرفى است. البته حديث تفسير ديگرى نيز دارد و آن اين كه اگر انسان بتواند در ميان افراد و گروه هايى كه دارای افكار مختلفی هستند هماهنگى ايجاد كند، به اهداف خود در مديريت جامعه خواهد رسيد.
8ـ اهميت اصلاح ذات البين تا آن حد است كه گاه دروغ گفتن در اين راه نيز مجاز شمرده شده است. چنانكه امام صادق(عليه السلام) در حديثى می فرمایند: «اَلْكَلامُ ثَلاثَةٌ صِدْقٌ وَ كِذْبٌ وَ اِصْلاحٌ بَيْنَ النّاسِ قيلَ لَهُ جُعِلْتُ فِداكَ ما الاْصلاحُ بَيْنَ النّاسَ. قالَ تَسْمَعُ مِنَ الرَّجُلِ كَلاماً يَبْلُغُهُ فَتَخْبُثُ نَفْسُهُ فَتَلقاهُ فَتَقُولُ سَمِعْتُ مِنْ فُلان قالَ فيكَ مِنَ الْخَيْرِ كَذا وَ كَذا خِلافُ ما سَمِعْتَ مِنْهُ»(9)؛ (سخن سه گونه است: گاه راست است و گاه دروغ و گاه اصلاح در بین مردم. كسى عرض كرد: فدايت شوم منظور از اصلاح بين مردم چيست؟ امام فرمود: اين كه از كسى درباره ديگرى سخنى مى شنويد كه اگر به او برسد ناراحت مى شود، تو او را ملاقات مى كنى و مى گويى فلان كس درباره تو ذكر خير فراوانى داشت برخلاف آنچه از او شنيده بودى [و به اين وسيله آن دو را نسبت به يكديگر خوشبين مى كنى]). مرحوم علاّمه «مجلسى» در شرح اين حديث مى فرمايد: «چنين سخنى هر چند از نظر عرف و لغت، دروغ است، لکن به خاطر قصد اصلاح بين مردم جايز مى باشد، و تمام اهل اسلام در اين سخن متفقند. سپس مى افزايد حتى توريه كردن در اين موارد واجب نيست، هر چند بتوان توريه بعيدى نمود».(10)
بى شك كلام دو گونه بيشتر نيست يا مطابق واقع است يا بر خلاف واقع، اولى صدق ناميده مى شود و دومى كذب. ولى از آنجا كه سخنان خلاف واقع به نوبه خود نيز بر دو قسم است يا موجب فساد است يا موجب صلاح، امام(عليه السلام) آن دو را از هم جدا كرده و آنچه موجب صلاح است را قسم سومى شمرده است.
از مجموع احاديث فوق به خوبى روشن مى شود كه در ميان اعمال خير، كمتر عملى به اهميت اصلاح ذات البين می رسد، تا آنجا كه ملائكه بر شخص اصلاح كننده درود مى فرستند، و عمل او را برتر از نماز و روزه دانسته، و كار او همچون جهاد فى سبيل اللّه می دانند. بديهى است اصلاح ذات البين تنها در سطح فرد يا افراد اثر نمى گذارد، بلكه سبب انسجام اقشار مختلف جامعه و تحكيم پيوندهاى محبت در بین آنها مى شود. و اين اتحاد و انسجام، سبب پيروزى، عزّت و اقتدار جامعه اسلامى می شود.(11)