آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از ديدگاه امام علي(ع)، آفرينش فرشتگان داراي ويژگي هاي مهمي است: «خداوند آنها را به صورت هاى مختلف و اندازه هاى گوناگون آفريد؛ در حالى كه داراى بال و پرهاى متعددى هستند [و از نظر قدرت، يكسان نيستند] و همواره تسبيح جلال و عزّت او مى گويند، گروهى از آنان [آن قدر عظيم و بزرگند كه] پاهايشان در طبقات پايين زمين، ثابت و گردن هايشان از آسمانِ بالا، گذشته است ...، آنها هرگز، اسرار شگفت انگيز آفرينش مخلوقات را به خود نسبت نمى دهند [هر چند خود به فرمان خدا واسطه در خلق باشند] و هيچ گاه ادّعا نمى كنند كه در آفرينش چيزى، با او شراكت دارند».

امام علي(علیه السلام) در بخشی از خطبه 91 «نهج البلاغه» به بيان صور مختلف فرشتگان و قسمتى از ويژگي هاى آنان پرداخته، مى فرمايد: (آنها را به صورت هاى مختلف و اندازه هاى گوناگون آفريد؛ در حالى كه داراى بال و پرهاى متعددى هستند [و از نظر قدرت يكسان نمى باشند] و همواره تسبيح جلال و عزّت او مى گويند)؛ «وَ أَنْشَأَهُمْ عَلَى صُوَرٍ مُخْتَلِفَاتٍ، وَ أَقْدَارٍ مُتَفَاوِتَاتٍ، أُولِي أَجْنِحَةٍ تُسَبِّحُ جَلَالَ عِزَّتِهِ»(1).
بعضى از مفسّران «نهج البلاغه» اين تعبیرات را بر ظاهر آن حمل كرده اند و گفته اند: فرشتگان اشكال مختلفى دارند و اندازه هاى آنها با هم متفاوت است و به راستى داراى بال و پرند و همواره تسبيح خدا مى گويند؛ در حالى كه بعضى ديگر اين تعبيرات را كنايه از تفاوت مقامات فرشتگان و ميزان قوّت و قدرت آنها دانسته اند و از آنجايى كه بال براى پرندگان وسيله پرواز در آسمان است و چگونگى بال ها، قدرت هاى متفاوتى براى پرواز به آنها مى دهد، اين تعبير را در مورد فرشتگان اشاره به تفاوت آنان از حيث قوّت و قدرت در انجام وظائف الهى دانسته اند.
درست است كه ما وظيفه داريم تمام الفاظ را كه در «قرآن مجيد» و تعبيرات معصومين(عليهم السلام) به كار گرفته شده، بر معانى حقيقى حمل كنيم و كنايه و مجاز جز با وجود قرائن روشن ميسّر نيست؛ ولى با توجّه به تعبيراتى كه در ادامه اين خطبه درباره اوصاف فرشتگان آمده بعيد به نظر مى رسد كه بتوان آنها را بر معناى ظاهرى حمل كرد؛ مانند: «وَ مِنْهُمْ مَنْ قَدْ خَرَقَتْ أَقْدَامُهُمْ تُخُومَ الْأَرْضِ السُّفْلَى ...» و همچنين تعبيراتى كه در خطبه هاى دیگر درباره فرشتگان آمده است؛ مانند آنچه در خطبه اوّل درباره فرشتگان آمده: «وَ مِنْهُمُ الثّابِتَةُ فِى الْأَرَضِينَ السُّفْلَى أَقْدَامُهُمْ، وَ المَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْيَا أعْنَاقُهُمْ ...»(2)؛ (گروهى از آنان [آن قدر عظيم و بزرگند كه] پاهايشان در طبقات پايين زمين، ثابت و گردن هايشان از آسمانِ بالا، گذشته است ...). اين تعبيرات مى تواند قرينه خوبى باشد بر اينكه اينگونه اوصاف جنبه كنايى و معنوى دارد نه ظاهرى و مادّى.
سپس در ادامه اين سخن، به برخى از ويژگى هاى فرشتگان اشاره مى كند و مى فرمايد: (آنها هرگز، اسرار شگفت انگيز آفرينش مخلوقات را به خود نسبت نمى دهند [هر چند خود به فرمان خدا واسطه در خلق باشند] و هيچ گاه ادّعا نمى كنند كه در آفرينش چيزى، با او شراكت دارند)؛ «لَا يَنْتَحِلُونَ(3) مَا ظَهَرَ فِي الْخَلْقِ مِنْ صُنْعِهِ، وَ لَا يَدَّعُونَ أَنّهُمْ يَخْلُقُونَ شَيْئاً مَعَهُ مِمَّا انْفَرَدَ بِهِ». بلافاصله از همان تعبيرى كه «قرآن مجيد» در مورد تسليم مطلق فرشتگان در برابر اراده خدا بيان كرده، استفاده مى كند و مى فرمايد: (بلكه آنها بندگان گرامى [خدا] هستند كه هيچگاه در سخن بر او پيشى نمى گيرند و به فرمان او [بى هيچ كم و كاست] عمل مى كنند)؛ «بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأمْرِهِ يَعْمَلُونَ».(4)
آرى، آنها چشم بر امر و گوش بر فرمان حقّ دارند و جز به اراده و مشيت او كارى نمى كنند و اين نخستين ويژگى فرشتگان است كه در اين خطبه به آن اشاره شده است و مقام عصمت و مصون بودن آنها را از هر گناه و خطا بيان مى دارد و در واقع بر تمام ادّعاهاى مشركان عرب و غير آنها كه براى فرشتگان مقام ربوبيّت و الوهيّت قائل بودند، خطّ بطلان مى كشد و آنها را در حدّ بندگان مطيع و سر بر فرمان حقّ معرفى مى نمايد كه نه آفريدگارند و نه شريك آفريدگار در امر آفرينش.(5)