آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در بحث معرفت «صفات خداوند»، گروهی قائل به «تشبیه» بوده و صفات خدا را به صفات مخلوقين تشبيه كرده اند و گروه دیگری، در جهت مخالف اين افكار قائل به «تعطيل» معرفت صفات شده اند. با دقت در افکار این دو گروه متوجه می شویم هر دو در خطا و اشتباهند؛ چراكه در پرتو نور وحى و كلمات معصومين(ع) گام برنداشته اند؛ بنابراین برای مصون ماندن از هرگونه خطا و اشتباه باید به همان «معرفت اجمالی» در باب شناخت صفات خدا قناعت کنیم و تنها به اوصافى ايمان داشته باشیم كه در قرآن و بيانات ائمه معصومین(ع) آمده است.

عقيده بسيارى از محقّقان و بزرگان علما اين است كه در بحث صفات خدا بايد با احتياط گام برداشت و تنها در پرتو نورافكن هاى وحى و سخنان معصومين(عليهم السلام) پيش رفت. به تعبير ديگر: راه معرفت صفات خدا از گذرگاه مستقيمى عبور مى كند كه در دو طرفش، دو پرتگاه عظيم است! پرتگاه «تعطيل» و پرتگاه «تشبيه». توضيح اين كه:
در بحث معرفت صفات خداوند - مانند بسيارى از مباحث ديگر - افراط و تفريط هايى واقع شده است. گروهى صفات خدا را به صفات مخلوقين و با مقايسه به خويشتن تشبيه كرده اند و صفات خدا را زائد بر ذات او دانسته اند (همان گونه كه علم و قدرت و ساير صفات ما زايد بر ذات ما است: روزى عالم نبوده و بعد عالم شده ايم، روزى قوى نبوده و بعد قوى شده ايم) و بسيارى ديگر از صفاتى كه آميخته با انواع نقص ها است، براى آن ذات مقدّس قائل شده اند و تا آنجا پيش رفته اند كه براى خدا، جسم و زمان و مكان و جهت و حتّى دست و پا و موهاى مجعّد و امثال آن قائل شده اند.
گروه ديگرى، در جهت مخالف اين افكار تا آنجا پيش رفته اند كه قائل به تعطيل معرفت صفات شده اند و گفته اند ما چيزى از صفات خدا را نمى دانيم و درك نمى كنيم. مبادا اگر به سراغ معرفت صفات او بروند، گرفتار اشتباهات گروه اوّل شوند و در پرتگاه تشبيه سقوط كنند.
اين دو گروه، يعنى قائلين به تعطيل معرفت و قائلين به تشبيه، هر دو در خطا و اشتباهند! چرا كه در پرتو نور وحى و كلمات معصومين(عليهم السلام) گامي برنداشته اند؛ لذا در تاريكى جهل به بيراهه رفته اند و اگر به توصيه اميرمؤمنان علي(عليه السلام) عمل مى كردند نه قائل به تعطيل بودند و نه قائل به تشبيه؛ بلكه به معرفت اجمالى قناعت مى كردند. آری باید براى اين كه از هرگونه خطا مصون بمانند گوش جان به آيات «قرآن مجيد» و كلمات معصومين(عليهم السلام) بسپارند و تنها به اوصافى ايمان داشته باشند كه در اين بيانات آمده و چيزى از عقل خود بر آن نيفزايند كه پاى عقل در اين وادى لنگ است. به تعبير دقيق تر، عقل بدون كمك وحى و بدون هدايت هاى آن در شرح صفات خدا ناتوان است و اين وادى را بى خضرِ راه طى نتوان كرد كه ظلمات است و بايد از خطر گمراهى ترسيد:
طىّ اين مرحله بى همرهى خضر مكن *** ظلمات است بترس از خطر گمراهى!
قابل توجّه اين كه در خطبه 91 «نهج البلاغه»، در مورد آنچه در «قرآن مجيد» آمده امام علي(عليه السلام) تعبير به «فرض» نموده و در مورد سنّت معصومين(عليهم السلام) تعبير به «اثر» كرده است. اين تفاوت در تعبير شايد اشاره به اين حقيقت باشد كه در باب صفات خدا، شناخت آنچه در «قرآن مجيد» آمده لازم و واجب است و آنچه از معصومين(عليهم السلام) رسيده، شرح و تفسير و بيانى است بر آنچه در «قرآن مجيد» آمده است.(1)