آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) با اشاره به دو نعمت «سلامتی» و «فراهم بودن امکانات» می فرماید: «اكنون كه تندرست هستيد پيش از آنكه بيمار شويد و اكنون كه در وسعت قرار داريد پيش از آنكه در تنگناى قرار گيريد، فرصت را برای ادای وظایف غنيمت شمارید»، براساس این سخن، ذمّه انسان مشغول به تكاليفى است، كه باید با استفاده از اين دو نعمت، خود را رها سازند. امام در ادامه مى فرمايد: «چشم ها را در دل شب بيدار داريد، شكم ها را لاغر كنيد، اموال خود را انفاق کنید، و انفاق به سبب کمبود نیست و هدف آزمودن مردم است».

امام علی(ع) در بخشی از خطبه 183 «نهج البلاغه» درباره اهمّيّت دو نعمت «سلامتی» و «فراهم بودن امکانات» مى فرمايد: «خدا را، خدا را، اى بندگان خدا! اكنون كه سالم و تندرست هستيد پيش از آنكه بيمار شويد و اكنون كه در حال وسعت قرار داريد پيش از آنكه در تنگناى زندگى قرار گيريد، فرصت را غنيمت بشمريد و كوشش كنيد گردن خود را از زير بار مسئوليت ها رها سازيد پيش از آنكه درهاى رهايى به روى شما بسته شود)؛ «فَاللهَ اللهَ مَعْشَرَ الْعِبَادِ! وَ أَنْتُمْ سَالِمُونَ فِي الصِّحَّةِ قَبْلَ السُّقْمِ، وَ فِي الْفُسْحَةِ قَبْلَ الضِّيقِ. فَاسْعَوْا فِي فَكَاكِ رِقَابِكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا(1)».
در اينجا امام(عليه السلام) به دو نعمت بزرگ الهى اشاره مى كند كه يكى سلامت و تندرستى و ديگر فراهم بودن امكانات كه سبب مى شود انسان توانايى بر اقدام به هر كارى داشته باشد. آرى به همگان هشدار مى دهد كه از اين فرصت ها استفاده كنند و خود را از زير بار مسئوليت رها سازند. عبارت «فَاسْعَوْا فِي فَكَاكِ رِقَابِكُمْ» اشاره به اين است كه ذمّه همه انسان ها مشغول به تكاليفى است كه تا آن را انجام ندهند آزاد نمى شوند. در زمان هاى گذشته در ميان بعضى از اقوام چنين معمول بود كه اگر بدهكارى توان پرداخت بدهى هاى خود را نداشت طلبكار شخص بدهكار را به بردگى مى گرفت و تا بدهى خود را نمى پرداخت آزاد نمى شد و طوق بندگى او را در گردن داشت، جمله بالا مى تواند كنايه اى از اين مطلب باشد. فقره «قَبْلِ أَنْ تُغْلَقَ رَهَائِنُهَا» نيز اشاره اى به اين است كه هرگاه شخص بدهكار در اداى بدهى خود كوتاهى كند چيزى را كه به گروگان نزد طلبكار گذاشته است به ملك او در مى آيد (البتّه به مقدار طلبش). امام(عليه السلام) مى فرمايد: ديون الهى خود را كه همان انجام فرمان ها و واجبات است ادا كنيد تا گروگان آنها كه خود شما هستيد رهايى يابد.
در ادامه اين سخن، امام(عليه السلام) آنچه را در عبارات قبل كلى و سربسته بيان فرموده بود به طور مشروح بيان كرده و روى پنج موضوع تكيه مى كند و مى فرمايد: (چشم ها را در دل شب بيدار داريد، شكم ها را لاغر كنيد، گام ها را بكار گيريد، اموال خود را انفاق كنيد و از جسم و تن خويش بكاهيد و بر جان و روان خود بيفزاييد و در اين كار بُخل نورزيد)؛ «أَسْهِرُوا(2) عُيُونَكُمْ، وَ أَضْمِرُوا(3) بُطُونَكُمْ، وَ اسْتَعْمِلُوا أَقْدَامَكُمْ، وَ أَنْفِقُوا أَمْوَالَكُمْ، وَ خُذُوا مِنْ أَجْسَادِكُمْ فَجُودُوا بِهَا عَلَى أَنْفُسِكُمْ، وَ لَا تَبْخَلُوا بِهَا عَنْهَا».
منظور از «بيدار داشتن چشم ها در دل شب» همان راز و نياز شبانه بخصوص نماز شب است و «لاغر ساختن شكم ها» اشاره به روزه داشتن و «بكار گرفتن قدم ها» اشاره به قيام شبانه يا گام برداشتن در راه حلّ مشكلات مردم و كمك به دردمندان و نيازمندان و «انفاق اموال» اشاره به خمس و زكات واجب و صدقات مستحب، و «گرفتن از بدن ها و افزودن بر جان و روان» اشاره به رياضات شرعى و خودسازى و جهاد در راه خداست.
آنگاه امام(عليه السلام) با استفاده از دو آيه قرآن مجيد بر سخنان خويش مهر تأييد مى نهد و مى گويد: (خداوند سبحان فرموده: اگر خدا را يارى كنيد، شما را يارى مى كند و گام هايتان را استوار مى دارد)؛ «فَقَدْ قَالَ اللهُ سُبْحَانَهُ: (إِنْ تَنصُرُوا اللهَ يَنصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ)(4)».
و نيز (فرموده: كيست كه به خداوند قرض نيكو دهد، تا چند برابر به او عطا كند و براى چنين كسى پاداش والايى است)؛ «وَ قَالَ تَعَالَى: (مَنْ ذَا الَّذِى يُقْرِضُ اللهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ)(5)».
حضرت در توضيح اين آيات مى افزايد: (به يقين خدا به سبب ضعف و ناتوانى از شما يارى نطلبيده و قرض گرفتنش از شما [انفاق در راهش] به سبب كمبود نيست. او از شما يارى خواسته؛ در حالى كه لشكرهاى آسمان ها و زمين از آن اوست و شكست ناپذير و حكيم است و [همچنين] از شما درخواست قرض كرده؛ در حالى كه گنج هاى آسمان ها و زمين به او تعلق دارد و بى نياز و شايسته ستايش است. او خواسته است شما را بيازمايد كه كدام يك نيكوكارتريد)؛ «فَلَمْ يَسْتَنْصِرْكُمْ مِنْ ذُلٍّ، وَ لَمْ يَسْتَقْرِضْكُمْ مِنْ قُلٍّ؛ اسْتَنْصَرَكُمْ وَ لَهُ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْاَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ وَ اسْتَقْرَضَكُمْ وَ لَهُ خَزَائِنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْاَرْضِ وَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ وَ إِنَّمَا أَرَادُ أَنْ يَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً».
اشاره به اينكه خداوند نهايت لطافت در سخن را به كاربرده تا هر كس كمترين آمادگى براى اطاعت در او باشد با اين تعبيرات مملوّ از لطف و مهربانى، پند گيرد و در راه اطاعت او گام بردارد.
در حقيقت كلام امام(عليه السلام) پاسخ به اين سخن است كه مگر مى شود خداوندى كه لشكر آسمان ها و زمين ها را در اختيار دارد از بنده ضعيف و ناتوانى كه هر چه دارد از خداست يارى طلبد؟ يا كسى كه همه خزائن آسمان و زمين در اختيار اوست از من ضعيفى كه سرتاپايم غرق نعمت اوست قرض بگيرد؟ اگر خدا مى خواهد ضعيفى را يارى كند چرا خودش يارى نمى كند و اگر مى خواهد فقيرى بى نياز شود چرا خودش اقدام نمى كند؟! امام(عليه السلام) مى فرمايد: «هدف از همه اينها آزمودن مردم است».
شايان توجّه است كه همه گفته هاى بالا برگرفته از قرآن مجيد است. خداوند در آیه ای مى فرمايد: «وَ لَوْ يَشَاءُ اللهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ لِّيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ»(6)؛ (و اگر خدا مى خواست خودش آنها را مجازات مى كرد؛ امّا مى خواهد بعضى از شما را با بعضى ديگر بيازمايد). در جاى ديگر مى فرمايد: «الَّذِى خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»(7)؛ (آن كس كه مرگ و حيات را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شما بهتر عمل مى كنيد) و آيات ديگر.(8)