آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در خطبه 182 «نهج البلاغه»، با اشاره به صفات خدا و اصول نعمت هايش، مى فرمايد: «سپاس خداوندى كه سرانجام مخلوقات به او منتهى مى گردد. او را بر احسان عظيم و برهان روشن و فضل و نعمت فزاينده اش سپاس مى گوييم. سپاسى كه آنچه شايسته حق اوست انجام دهد و آنچه در خور شكر اوست ادا كند و به ثوابش نزديك سازد و موجب افزونى نعمتش گردد».

امام علی(عليه السلام) در بخشی از خطبه 182 «نهج البلاغه» براى آماده ساختن دل هاى مخاطبان و زدودن زنگار غفلت از آنان، به سراغ حمد و شكر پروردگار رفته و مى فرمايد: «اَلْحَمْدُ للهِ الَّذِي إِلَيْهِ مَصَائِرُ(1) الْخَلْقِ، وَ عَوَاقِبُ الْاَمْرِ»؛ (حمد و سپاس مخصوص خداوندى است كه سرانجام مخلوقات و عواقب امور به او منتهى مى گردد). آرى آغاز خلقت از اوست و عاقبت هم از آنِ اوست، همه موجودات اين جهان از فيض وجود او سرچشمه گرفته و سرانجام به سوى او باز مى گردند، كه اين اشاره اى است به مسئله معاد و رستاخيز.

در اين جمله سخن از مبدئي بود كه او را سپاس مى گوييم؛ ولى اين حمد و سپاس براى چيست؟ مى فرمايد: «نَحْمَدُهُ عَلَى عَظِيمِ إِحْسَانِهِ، وَ نَيِّرِ بُرْهَانِهِ، وَ نَوَامِي(2) فَضْلِهِ وَ امْتِنَانِهِ»؛ (او را بر احسان عظيم و برهان روشن و فضل و نعمت فزاينده اش سپاس مى گوييم).

تعبير به «عَظِيمِ إِحْسَانِه» ممكن است اشاره به نعمت ايمان و عقيده خالصانه به پروردگار باشد (به قرينه «نَيِّرِ بُرْهَانِهِ» كه اشاره به دلايل آشكار است) و ممكن است اشاره به نعمت حيات و آفرينش باشد كه بزرگترين نعمت خداست؛ ولى تفسير اوّل مناسب است. جمله «وَ نَوَامِي فَضْلِهِ وَ امْتِنَانِهِ» اشاره به تكامل انسان در جنبه هاى مادى و معنوى است كه از نعمت هاى فزاينده خدا سرچشمه مى گيرد.

آنگاه به بيان كيفيّت اين حمد و سپاس پرداخته، مى فرمايد: «حَمْداً يَكُونُ لِحَقِّهِ قَضَاءً، وَ لِشُكْرِهِ أَدَاءً، وَ إِلَى ثَوَابِهِ مُقَرِّباً، وَ لِحُسْنِ مَزِيدِهِ مُوجِباً»؛ (سپاسى كه آنچه شايسته حق اوست انجام دهد و آنچه در خور شكر اوست ادا كند و به ثوابش نزديك سازد و موجب افزونى نعمتش گردد). بديهى است هيچ كس نمى تواند حق شكر و سپاس خدا را ادا كند، حتى همه انبيا و اوليا و فرشتگان مقرّب از اين كار عاجزند، بنابراين منظور، اداى همان چيزى است كه در توان آدمى است كه موجب پاداش الهى و مزيد نعمت او مى شود.

به اين ترتيب امام(عليه السلام) در اين چند جمله حساب شده، از يك طرف اشاره به صفات خداوند بخشنده نعمت مى كند و از طرف ديگر اشاره اى به اصول نعمت هاى گوناگون او مي نمايد و همچنين كيفيّت حمد و شكر را بيان مى فرمايد و مجموعه كاملى در اين زمينه ارائه مى دهد.(3)