آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولين برخورد امام سجاد(ع) و امويان با ابن زياد بود. به درخواست ابن زياد امام(ع) خود را معرفي كرد. ابن زياد با عصبانيت گفت: «مگر خدا علی بن حسین را نکشت؟» امام(ع) فرمود: «برادری داشتم که مردم او را کشتند». ابن زیاد خواست او را بکشد که با اقدام شجاعانه حضرت زینب(س) از این کار منصرف گردید.

برخورد دوم با يزيد در شام است؛ امام(ع) با ايراد خطبه در شام، هم مردم را با حسب و نسب خود آشنا ساخت و هم يزيد را رسوا كرد. يزيد هم جنايت كربلا را به گردن ابن زياد انداخت و كاروان اسرا را با احترام به مدينه فرستاد.

مدتی بعد از واقعه کربلا، مردم مدینه شورش حَرّه را سامان دادند. از نظر امام(ع) حرکت مزبور ماهیت شیعی نداشت، لذا در این حادثه شرکت نکرد. هنگامی که مردم مدینه امویان را از شهر بیرون راندند و مسلم بن عُقبه، حرکت مردم مدینه را سرکوب کرد، با علی بن حسين(ع) به ملایمت برخورد کرد و این به دلیل آن بود که امام در این حرکت شرکت نداشت.

از آنجا که نمی‌توان در شرایط مختلف شیوه عمل واحدی را به کار گرفت، وظیفه هر امام در هر موقعیتی متفاوت است؛ بنابراین با توجه به سوابق مناسبات علویان با امویان، امام مورد سوء ظن شدید امویان بود و کوچکترین حرکتی از ناحیه امام، عواقب وخیمی داشت که طبعاً در نظر امام ارزش دست زدن به این اقدامات را نداشته است.

مهمترین اصل دینی-سیاسی که امام سجاد(ع) با استفاده از آن، روزگار سیاسی خود را می‌گذراند، «تقیّه» بود. سپری که شیعیان در طول تاریخ، با استفاده از آن، حیات خویش را تضمین کرده و ائمه شیعه بارها و بارها توجه بدان را گوشزد شیعه کرده‌اند.

ملایمت امام در برخورد با امویان، سبب شد تا امام زندگی آزادی در مدینه داشته و کمتر توجه مخالفان را به خود جلب کند و بُعد علمی امام در جهت حفظ دین تجلی بیشتری بیابد.

اولین برخورد امام سجاد(عليه السلام) با حاکمان اموی پس از واقعه کربلا در رویارویی با عبیداللّه بن زیاد بود. ابن زیاد نام او را پرسید. امام(عليه السلام) خود را علی معرفی کرد. ابن زیاد گفت: «مگر خداوند علی بن الحسین را نکشت؟»، امام(عليه السلام) پاسخ داد: «برادری داشتم که مردم او را کشتند». ابن زیاد گفت: «خداوند او را کشت». امام سجّاد(ع) فرمود: «اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا». استدلال امام(عليه السلام) اشاره به این سخن بوده که آنها برادرش را کشتند و خداوند او را قبض روح کرد. ابن زیاد خواست او را بکشد که با اقدام شجاعانه حضرت زینب(علیها السّلام) از این کار منصرف گردید.(1)

در شام نیز یزید با او سخن گفت(2) و او را مورد سرزنش قرار داد. پس از آن امام(عليه السلام) در خطبه‌ای غرّا به معرفی خود و خانواده‌اش برای اهل شام پرداخت. شامیان حاضر در مسجد که تحت تأثیر تبلیغات امویان در غفلت بسر می‌بردند و خاندان پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) را نمی‌شناختند، با خطبه امام سجاد(ع) تا اندازه‌ای متنبّه شدند، به همین دلیل در میانه خطبه، یزید از ادامه آن جلوگیری کرد و سپس برای کسب وجهه مردمی گناه را به گردن ابن زیاد انداخت و با احترام، علی بن حسین(عليهما السلام) و دیگر اسرای کربلا را راهی مدینه کرد. از نکات مهم در این خطبه این بود که امام سجاد(عليه السلام) خود و پدر و خاندانش را فرزندان پیامبر(ص) نامید؛ در حالی که معاویه و امویان می‌کوشیدند آنها را از ذریّه [حضرت] علي(علیه السّلام) دانسته و اجازه ندهند آنها خود را ذریّه پیامبر(صلّی اللّه علیه و آله) بنامند.

مدتی بعد از واقعه کربلا، مردم مدینه ضمن شورش علیه امویان، شورش حَرّه را سامان دادند. این شورش به رهبری عبدالله، فرزند حنظله، معروف به غسیل الملائکه بود که رنگ آن ضد اموی و علیه یزید و زندگی ضد اسلامی و غیر دینی او بود. امام سجاد(علیه السّلام) و دیگر هاشمیان موضع موافقی در این ماجرا نداشت. به همین دلیل همراه شماری از افراد خانواده خویش از شهر خارج شد. از نظر امام(ع)، افزون بر آن که حرکت مزبور ماهیت شیعی نداشتند، دقیقاً در خط زبیریان بود، آن هم به رهبری عبدالله بن زبیر که از برپا کنندگان جنگ جمل بوده است. کوچکترین موضع امام به عنوان رهبر شیعه، خطیرترین پیامد را برای شیعه داشت، به همین دلیل امام(عليه السلام)، در این حادثه که چندان خط و ربط روشن؛ بلکه درستی نداشت، شرکت نکرد.

اضافه بر آن، حتی هنگامی که مردم در آغاز امویان را از شهر بیرون راندند، امام از روی غیرت و مردانگی، همسر مروان بن حکم را نیز بنا به درخواست مروان پناه داد. اين‌كه طبری نوشته است که: «این کار به خاطر دوستی قدیمی بین او و مروان بود»(3) کذب محض است. اصولاً امام با آن سن و سال، آن هم در موقعیتی که پدر و جدش سخت‌ترین درگیری‌ها را با این خاندان داشته‌اند، نمی‌توانسته رابطه نزدیکی با مروان که مي‌توان گفت پلیدترین چهره امویان بوده، داشته باشد. مروان کسی بود که در همان آغاز بیعت گرفتن از امام حسین(علیه السّلام) در مدینه، از حاکم شهر خواست تا امام را یا وادار به بیعت بکند یا او را به قتل برساند. اقدام امام پاسخی از روی ادب به ناجوانمردی‌های امویان بود، آن گونه که تاریخ کردار آنها را مقایسه کند.

زمانی نیز که مسلم بن عُقبه، معروف به مُسْرِف، حرکت مردم مدینه را سرکوب کرد و یکی از بزرگترین جنایات عصر اموی را مرتکب گردید، با علی بن حسين(علیهما السّلام) به ملایمت برخورد کرد و این به دلیل آن بود که امام در این حرکت شرکت نداشت. مسلم بن عقبه از مردم چنان بیعت گرفت که خود را برده یزید بدانند، اما با علی بن حسين(علیه السلام) به صورت عادی بیعت شد.(4) قبل از آمدن امام(ع) نزد مسلم، او به امام سجاد(ع) و اجدادش دشنام می‌داد؛ اما زمانی که امام(ع) وارد شد، او به آرامی با آن حضرت برخورد کرد. وقتی امام(ع) رفت، از مسلم درباره این برخوردش پرسش کردند و او گفت: «ما کان ذلک لرأی منّی لقد ملئ قلبی منه رعبا».(5) یعنی این برخورد دوم خواسته من نبود، اما قلب من از رعب و وحشت پر شد.

صرف نظر از این که در موضع‌گیری ائمه(علیهم السّلام) باید وضع سیاسی و مخالفت نظامی و ایجاد تشکیلات و مبارزه را در نظر بگیریم، شرایط خاص هر دوره، وظیفه هر امام در هر موقعیت و شرایطی(6) اقتضای عمل خاصی را دارد و هر انسان سیاسی عاقل می‌داند که نمی‌توان در شرایط مختلف شیوه عمل واحدی را به کار گرفت. به هر روی با توجه به سوابق مناسبات علویان با امویان، امام مورد سوء ظن شدید امویان بود و کوچکترین حرکتی از ناحیه امام، عواقب وخیمی داشت که طبعاً در نظر امام ارزش دست زدن به این اقدامات را نداشته است.

مهمترین اصل دینی- سیاسی که امام سجاد(عليه السلام) با استفاده از آن، روزگار سیاسی خود را می‌گذراند، تقیّه بود. سپری که شیعیان در طول تاریخ، با استفاده از آن، حیات خویش را تضمین کرده و ائمه شیعه بارها و بارها توجه بدان را گوشزد شیعه کرده‌اند. البتّه کسانی که با داشتن آزادی نیازی بدان نداشته‌اند، با وجود صراحتی که در قرآن نسبت بدان وجود دارد، آن را انکار کرده‌اند تا شیعه را تضعیف کنند. اهل سنّت به دلیل در اختیار داشتن حکومت، نیازی به تقیّه نداشته و تنها برای متهم کردن شیعه، تقیّه را از حوزه احکام فقهی مسلّم اسلامی خارج کردند. امام سجّاد(علیه السّلام) در روایتی فرمود: «کسی که امر به معروف و نهی از منکر را ترک گوید، همچون کسی است که کتاب خدا را کنار نهاده و بدان پشت کرده است؛ مگر آنکه در تقیه باشد». از امام پرسیدند: «تقیه چیست؟» فرمود: «یَخَافُ جَبَّاراً عَنِیداً یَخَافُ أَنْ یَفْرِطَ عَلَیْهِ أَوْ أَنْ یَطْغَی».(7)

تکیه بر اصل تقیه گرچه قرآنی است، اما از لحاظ فقهی بیشتر از ناحیه امامانی تأکید گردید که خود گرفتار آن بودند. امام سجّاد(علیه السّلام) واقعاً در شرایط سختی زندگی می‌کرد و جز تقیّه راه دیگری نداشت. اساساً همین تقیه است که موجب حفظ شیعه در آن شرایط می‌شد. چیزی که خوارج به عنوان یک گروه افراطی، از آن بی‌بهره بودند و به همین دلیل ضربه‌های بسیار اساسی و کاری خوردند. در روایتی آمده است که کسی بر امام وارد شد و پرسید: چگونه روزگار را می‌گذرانید؟ امام در پاسخ فرمودند: «روزگار را به گونه‌ای می‌گذرانیم که در میان قوم خویش همچون بنی اسرائیل در میان آل فرعون هستیم. فرزندان ما را می‌کشند و زنان را به کنیزی می‌بردند. مردم با دشنام دادن به بزرگ و سیّد ما، به دشمنان ما تقرب می‌جویند. اگر قریش با داشتن محمد(صلّی اللّه علیه و آله) بر سایر اعراب فخر می‌کند و اگر عرب‌ها به دلیل داشتن محمد(صلّی اللّه علیه و آله) بر عجم فخر می‌کنند و آنها نیز چنین فضیلتی را برای عرب‌ها و قریش پذیرفته‌اند، ما اهل بیت می‌باید بر قریش برتری داشته و فخر کنیم؛ زیرا محمد(ص) از میان ما اهل بیت(عليهم السلام) است. اما آنان حق ما را گرفته و هیچ حقی برای ما نمی‌شناسند. اگر نمی‌دانی روزگار چگونه می‌گذرد؟ این گونه می‌گذرد که گفتیم». ناقل حدیث می‌گوید: «امام به گونه‌ای سخن می‌گفت که می‌خواست کسانی که نزدیک بودند بشنوند».

در مجموع باید گفت، ملایمت امام در برخورد با امویان، سبب شد تا امام زندگی آزادی در مدینه داشته و کمتر توجه مخالفان را به خود جلب کند. به علاوه بُعد علمی امام در جهت حفظ دین تجلی بیشتری بیابد. تمجیدهای فراوان از امام(عليه السلام) که از زبان عالم اهل سنت باقی مانده شاهد این گفته است. اگر امام درگیر سیاست شده بود، آنان به خود اجازه نمی‌دادند تا این بُعد از شخصیت امام را توصیف کنند.(8)