آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اولا: برخی از علمای اهل سنت، انکارکنندگان ویژگی هایی از خلفا را مانند «تفضیل» بین آنها، با توصیفاتی چون «بدعت گزار» یا «مسلمان غیرواقعی» نواخته اند؛ در حالی که «شهدای بدر و احد» به چنین تفضیل هایی قائل نبوده و روایتی در این امور نشنیده بودند. هر جوابی که آن علما از این سؤال بدهند، همان جواب ماست. مثلا ادعا شده تفضیل خلفای راشد بر همدیگر سنت است و کسی که معتقد بر برتری ابوبکر بر عمر و عمر بر عثمان و عثمان بر علی نباشد، گویی بدعت گزار در دین است. یا مثلا ادعا شده مسلمان واقعی کسی است که به هیچ وجه علی را افضل بر عثمان نداند! آیا مسلمانانی که در زمان پیامبر(ص) شهید یا رحلت کردند، به چنین رتبه بندی میان خلفا اعتقاد داشتند؟!

ثانیا: شیعیان به استناد کتاب های خود اهل سنت ثابت می کنند که پیامبر(ص) 12 خلیفه را به عنوان شرط عزت اسلام بعداز خود معین کرده و مصداق آن 12 خلیفه ائمه اهل بیت(ع) هستند. بنابراین می توان گفت که آن شهدا ایمانی اجمالی به اصل مسأله امامت آن حضرات داشتند و همین کافی است.

شيعه می گوید: شرط صحّت ايمان، شناخت امامان دوازده گانه است؛ کسانی از بهانه جویان اهل سنّت بدون توجه به تبعات چنین ایرادی از شیعیان می پرسند که آیا ایمان كسانى كه قبل از ظهور دوازده امام از دنیا رفته اند، ناقص است؟!

پاسخ این سؤال را می توان به دو گونه داد.

پاسخ نقضی

برخی از دانشمندان و نویسندگان اهل سنت راجع به خلفای راشدین (ابوبکر و عمر و عثمان) ویژگی های بسیار غلوآمیزی را ادعا کرده و کسانی را که اعتقاد به چنان ویژگی هایی نداشته باشند، با صفات بسیار زننده ای نواخته اند. مثلا ادعا کرده اند که خلافت پیراهنی بود که خداوند به عثمان پوشانده و نمی توان آن را از تن وی برکند!(1) یا مثلا ادعا شده تفضیل خلفای راشد بر همدیگر سنت است(2) و کسی که معتقد بر برتری ابوبکر بر عمر و عمر بر عثمان و عثمان بر علی(علیه السلام) نباشد، گویی بدعت گزار در دین است!(3) یا مثلا ادعا شده که سنی (مسلمان) واقعی و کسی که می توان او را به عنوان یکی از اصحاب قرآن دانست کسی است که به هیچ وجه علی(علیه السلام) را افضل بر عثمان نداند!(4)

پرسش ما این است: آیا کسانی که در غزوه های بدر و احد به فیض شهادت نائل آمدند و عقیده به چنین باورهایی نداشتند، به نظر صاحبان این ادعاها، مشمول این توصیفات زننده هستند؟! پاسخ آنها به این سؤال، همان پاسخ ما به سؤال این مقال است.

پاسخ حلی

ما معتقدیم که مبدأ پيدايش تشيع، عصر پيامبر(صلى الله عليه و آله) و سخنان آن حضرت بوده است و اسناد روشنى براى اين مطلب در دست داريم. در آیه 7 سوره بینه می خوانیم: «انَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَريَّةِ»؛ (كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند بهترين مخلوقات [خدا] هستند). بسیاری از مفسرین حتی از میان اهل سنت در تفسیر این آیه شریفه این حدیث را از جابربن عبدالله نقل مى كنند كه: ما خدمت پيامبر(ص) بوديم كه على(عليه السلام‏) به سوى ما آمد. هنگامى كه چشم پيامبر(ص) به او افتاد فرمود: «وَ الَّذى نَفْسى بِيَدِهِ انَّ هذا وَ شيعَتَهُ لَهُمُ الْفائِزُونَ يَوْمَ الْقِيامَة»؛ (سوگند به كسى كه جانم به دست اوست او و شيعيانش رستگاران در روز قيامت اند). سپس آيه‏ «انَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اولئكَ هُمْ خَيْرُ الْبَريَّةِ» نازل شد و بعد از آن هنگامى كه على(عليه السلام) به مجلس اصحاب پيامبر(ص) مى آمد آنها مى گفتند: «جاءَ خَيْرُ الْبَريَّةِ»(5)؛ (بهترين مخلوقات خدا آمد). این موضوع نشان می دهد که پیروی از حضرت علی(علیه السلام) مسأله ای نوپدید و بی پشتوانه ای نیست که تازه بعداز رحلت پیامبر اکرم(ص) ظاهر شده باشد و به اطلاع کسانی که فقط در زمان حضور نبی مکرم اسلام(ص) در قید حیات بودند و قبل از حضرت شان، به دیار باقی شتافتند، نرسیده باشد.

اما علاوه بر این روایت نبوی در تفسیر این آیه، گروه دیگری از روایات نبوی وجود دارند که اولا در آن ها صحبت از خلفای دوازده گانه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به میان آمده و ثانیا اکثرشان از منابع اهل سنت و در اندازه ای شبیه به تواتر به دست ما رسیده است.

برای مثال در صحیح مسلم می خوانیم: «لا يَزالُ الدّينُ قائِماً حَتّى تَقُومَ السّاعة اوْ يَكُونُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَى عَشَرَ خَليفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْش»(6)؛ (دين اسلام برپاست تا قيام قيامت و تا اين كه دوازده خليفه بر شما حكومت كنند كه همه از قريش اند).  یا مثلا در بیانی شبیه به این معنا می خوانیم که جابر بن سمره مى گويد از (پيامبر صلى الله عليه و آله) شنيدم كه فرمود: «يَكُونُ اثْنَا عَشَرَ أَمِيرًا - فَقَالَ كَلِمَةً لَمْ أَسْمَعْهَا فَقَالَ أَبِي إِنَّهُ قَالَ - كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْشٍ»(7)؛ (دوازده امير بعد از من خواهند بود سپس جمله اى فرمود كه من نشنيدم پدرم گفت پيامبر(صلى الله عليه و آله) فرمود همه آنها از قريش هستند).  این حدیث در همان صحیح مسلم به گونه ای دیگر بیان شده است: «لَا يَزَالُ هَذَا الْأَمْرُ عَزِيزًا إِلَى اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً كُلُّهُمْ مِنْ قُرَيْش»(8)؛ (اسلام همواره عزيز خواهد بود تا دوازده خليفه و جانشين [بیایند] همه آنها از قريش اند).  در عبارتی دیگر و در راستای همین مضامین از عبدالله بن مسعود روایت شده که هنگامی که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) سؤالی راجع به جانشینانش مطرح شد، این چنین پاسخ که: «اثْنَا عَشَرَ، كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بَنِي إِسْرَائِيلَ»(9)؛ (آنها دوازده نفرند هم چون نقباء و رؤساى بنى اسرائيل كه دوازده نفر بودند).

برای تعیین مصداق این «خلفای دوازدگانه» نیز به سراغ منابع اهل سنت می رویم. در بین علمای اهل سنت بر سر تعیین مصداق این جانشینان اختلاف وجود دارد. زیرا گروهی به تعیین هیچ مصداق نپرداخته اند و گروه دیگر با توجیهات فراوان خواسته اند که آن را بر خلفای راشدین و بنی امیه و بنی عباس منطبق کنند، اما گروهی از آنها صریحا اعتراف کرده اند که این معنا جز بر ائمه دوازده گانه اهل بیت(علیهم السلام) قابل انطباق نیست.

برای مثال می بینیم قندوزی حنفی پس از نقل حدیث خلفای دوازده گانه به نظر برخی محققان اشاره کرده که گفته اند با دقت در احادیثی که دلالت می کند بر اینکه خلفای بعد از پیامبر(صلی الله علیه وآله) دوازده نفرند معلوم می شود که مراد رسول خدا(ص) از این احادیث، امامان دوازده گانه ای است که از اهل بیت خود آن حضرت اند. او معتقد است تطبیق حدیث بر خلفای راشدین ممکن نیست چون کمتر از دوازده نفرند. نیز حمل این حدیث بر پادشاهان اموی یا سلاطین بنی عباس ممکن نیست چون هر یک از این دو سلسله بیش از دوازده نفرند و نیز افرادی اهل ظلم هستند و برخی از آن‌ها هم پایبندی چندانی به احکام اسلامی نشان نداده اند. پس چاره ای جز حمل این حدیث بر ائمه دوازده گانه ای که از اهل بیت پیامبر هستند باقی نمی ماند. زیرا آنها آگاه ترین و دانشمندترین افراد زمانه خویش بودند و از نظر رفعت مقام، ورع و پرهیزکاری و حسب ونَسب از همه اهل زمانه خود برتر بودند. از همه مهم تر اینکه علوم خود را از جدشان پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) به ارث برده بودند.(10)

علاوه بر قندوزی، جوینی یکی دیگر از علمای اهل نیز به چنین تطبیقی از حدیث خلفای دوازده گانه معتقد است. وی در کتاب السمطین، حدیثی نبوی را نقل می کند که صریحا بر این موضوع دلالت دارد: (همانا جانشینان من و اوصیای من و حجج الهی بر خلق پس از من دوازده تا هستند اول آنان برادرم و آخر آنان فرزندم است. گفته شد یا رسوالله برادر تو کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب. سؤال شد فرزند تو کیست؟ فرمود: مهدی همان که زمین را از قسط و عدل پر می کند)؛ «إن خُلَفَائِی وَ أوصِيَايِی وَ حُجَجَ الله عَلَی الخَلقِ بَعدِی اثنَی عَشَر؛ أوَلُهُم أخِی وَ آخِرهم وَلَدِی، قِيلَ يَا رَسُول الله وَ مَن أخُوك؟ قَالَ عَلِی بنَ أبِي طَالِب، قِيلَ وَ مَن وُلدِك؟ قَالَ: ‌المَهدِی الَذِی يَملَأ الأرضَ قِسطَاً وَ عَدلاً»(11).

خوارزمی یکی دیگر از علمای اهل سنت نیز ضمن نقل حدیثی نبوی از قول سلمان فارسی، این گونه مصادیق آن خلفای دوازده گانه را مشخص می کند: (بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) داخل شدم حسین را بغل کرده بود و چشمانش را می بوسید و می فرمود: تو سید پسر سیدی. تو پدر ساداتی. تو امام و پسر امام و پدر امامانی. تو حجت و پسر حجتی که از نسل تو نه حجت است که نهمین آن مهدی است)؛ «دَخَلتُ عَلَی النَبِی وَ إذَا الحُسَين عَلَی فَخذِهِ وَ هُوَ يُقّبلُ عَينَيه وَ يُلثم فَاه وَ يَقُول إنكَ سَيدُ ابنَ سَيد أبو سَاده إنَكَ إمَام إبن إمَام أبِو ائِمَه إنكَ حُجَة ابن حُجَة تِسعَه مِن صُلبِك تَاسِعُهم قَائِمُهم».(12)

حال با این روایات نبوی باید چگونه تعاملی داشته باشیم؟ در این روایات می بینیم اولا پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) برپا بودن و عزت دین را منوط به جانشینی خلفای دوازده گانه کرده است. ثانیا در روایات دیگری – که حتی میان علمای اهل سنت مورد پذیرش قرار گرفته و در کتاب های شان نقل شده – به ذکر مصداق این احادیث پرداخته یعنی آنها را همان ائمه دوازده گانه شیعیان دانسته و حتی حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را نیز به عنوان آخرین خلیفه این سلسله طاهره معرفی کرده است.

نتیجه منصفانه ای که هر کسی می تواند از جمع بندی این روایات داشته باشد این است که موضوع تشیع از همان روزهای نخست اسلام و از زمان حیات مبارک پیامبر اکرم(ص) به عنوان جریانی اصیل وجود داشته و با الهام از بیانات آن حضرت، مبانی عقیدتی خود را بر اساس ایمان به ائمه دوازده گانه تشکیل داده است. اما این ایمان برای برخی از کسانی که در همان صدر اسلام به فیض شهادت نائل شدند و زمانه امامت ائمه معصومین(علیهم السلام) را درک نکردند، نه شناخت و باوری تفصیلی که تنها شناختی اجمالی از اصل امامت آن حضرات و جایگاه الهی و تکوینی رفیع شان در میان امت اسلامی بوده است.