پاسخ اجمالی:
- این عبادت، نه تنها موجب پدید آمدن هیچ بی عدالتی ای نمی گردد، که حتی زمینه شکل گیری عدالت فردی و اجتماعی و رشد شخصیت انسانی و نیل به آرمان های الهی را نیز تأمین می کند.
- روزه به «حكومت عادت و شهوت» بر انسان پايان مى دهد و انسان را از بردگى تمنيات نفسانى رها مى سازد. آزادگى و كمال روحى به پايدارى مقابل خوردنی ها و نوشیدنی ها یا کامجویی های جنسی نيازمند است كه روزه به عنوان تمرینی یک ماهه پديد آورنده آن است.
- روزه درس برابرى و عدالت گستری در ميان افراد اجتماع است؛ با انجام اين دستور مذهبى، افراد متمكن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمى يابند و به كمك آنها می شتابند.
- ضمن اینکه روزه حتی از حیث جسمی نیز اثر مثبت بر بدن دارد و در طب امروز و همچنين طب قديم، اثر معجزه آساى «امساك» در درمان انواع بيماری ها به ثبوت رسيده و قابل انكار نيست.
پاسخ تفصیلی:
هنگام بحث از تشریع حکم روزه ماه مبارک رمضان، ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چرا خداوند چنین حکم سنگین و سختی را - به خصوص در فصل هایی که هوا گرم و روز طولانی می شود - از بشر خواسته است؟! آیا این عادلانه است که به موجب حکم خداوند انسان گاهی اوقات، شانزده یا هفده ساعت از خوردن و آشامیدن امساک بورزد؟!
لزوم نگاه جامع به همه ابعاد روزه داری
برای پاسخ به این سؤال شایسته است که بگوییم این سؤال فقط وقتی ممکن است به ذهن برسد که شخص فقط بر یک جنبه از روزه که همان امساک از روزه است تمرکز کند و از سایر جنبه های آن غفلت نماید؛ این در حالی است که با دقت در آثار فردی و اجتماعی روزه می بینیم که این عبادت، نه تنها موجب پدید آمدن هیچ بی عدالتی ای نمی گردد که حتی زمینه شکل گیری عدالت اجتماعی و رشد شخص و نیل به آرمان های الهی را نیز تأمین می کند.
نقش سازنده روزه در تقویت اراده و اخلاص
از فوائد مهم روزه اين است كه روح انسان را «تلطيف» و اراده انسان را «قوى» و غرائز او را «تعديل» مى كند. پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) می فرمایند: (هر کس يك روز در ماه مبارك رمضان روزه گيرد، از گناه خود بيرون رود مانند روزی كه از مادر زاده شده است)؛ «مَنْ صَامَ يَوْماً مِنْ رَمَضَانَ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ مِثْلَ يَوْمَ وَلَدَتْه»(1). چرا روزه چنین تأثیر عمیق و انسان سازی دارد؟
به نظر می آید پاسخ این سؤال را باید در ثمرات و آثار این عمل عبادی دید؛ روزه به «حكومت عادت و شهوت» بر انسان پايان مى دهد و انسان را از بردگى تمنيات نفسانى رها مى سازد. خطرناكترين و بدترين حكومت ها، حكومت عادت بد و بندگى نفس است چه بسا يك اعتياد كوچك - مانند اعتياد به سيگار- به عزّت نفس انسانى لطمه ای جبران ناپذير وارد مى سازد تا چه رسد به اعتيادهاى ديگر! انسان آزاد كسى است كه هيچ نوع عادت نامطلوبى بر او حكومت نكند و با اراده آهنين خود حكومت هر نوع عادتى را سركوب سازد و يك چنين آزادگى و كمال روحى به مقاومت و پايدارى مقابل خوردنی ها و نوشیدنی ها یا کامجویی های جنسی نيازمند است كه روزه به عنوان تمرینی یک ماهه پديد آورنده آن است.(2)
روزه دار با امساک خود عملا ثابت می کند كه او همچون حيوان دربند اصطبل و علف نيست؛ بلکه او مى تواند زمام نفس سركش را به دست گيرد و بر هوس ها و شهوات خود مسلط گردد. اثر روحی و روانی روزه بسیار عمیق است؛ زیرا انسان هایى كه انواع غذاها و نوشابه ها را در اختيار دارند و هر لحظه تشنه و گرسنه شدند به سراغ شان مى روند همانند درختانى اند كه در پناه ديوارهاى باغ بر لب نهرها مى رويند. اين درختان نازپرورده بسيار كم مقاومت و كم دوام اند و اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى شوند و مى خشكند؛ اما درختانى كه از لابه لاى صخره ها در دل كوه ها و بيابان ها مى رويند و نوازشگر شاخه های شان از همان طفوليت، طوفان هاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محروميت ها دست به گريبان اند محكم و با دوام و پراستقامت و سخت كوش و سخت جانند.
روزه با روح و جان انسان همين عمل را انجام مى دهد و با محدوديت هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد و چون غرائز سركش را كنترل مى كند، بر قلب انسان نور تقوا و صفا ایمان مى پاشد. خلاصه اینکه روزه انسان را از عالم حيوانيت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد(3) و جمله «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ (باشد كه پرهيزگار شويد) در آيه 183 سوره بقره در بيان فلسفه وجوب روزه اشاره به همه اين حقايق است و حديث معروف نبوی «الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّار»(4)؛ (روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ)، اشاره به همين موضوع دارد.
امیرمؤمنان على(عليه السلام) از پيامبر(صلى الله عليه و آله) پرسيدند: چه كنيم كه شيطان از ما دور شود؟ فرمود: (روزه روى شيطان را سياه مى كند و انفاق در راه خدا پشت او را مى شكند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى كند و استغفار رگ قلب او را مى برد)؛ «الصَّوْمُ يُسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَةُ تَكْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِي اللَّهِ تَعَالَى وَ الْمُوَاظَبَةُ عَلَى الْعَمَلِ الصَّالِحِ يَقْطَعُ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ يَقْطَعُ وَتِينَه»(5) در نهج البلاغه نیز هنگامى كه امير مؤمنان على(ع) فلسفه عبادات را بيان مى كند به روزه كه مى رسد چنين مى فرمايد: «وَ الصِّيَامَ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْخَلْق»(6)؛ (خداوند روزه را از اين جهت تشريع فرموده كه روح اخلاص در مردم پرورش يابد). و نيز در حديث دیگری از پيامبر(ص) آمده است که: «إِنَّ فِي الْجَنَّةِ بَاباً يُدْعَى الرَّيَّانَ لَا يَدْخُلُ مِنْهُ إِلَّا الصَّائِمُون»(7)؛ (بهشت درى دارد به نام ريان [به معنای سيراب شده] كه تنها روزه داران از آن وارد مى شوند).
آثار اجتماعی و عدالت گستر روزه در جامعه
اثر اجتماعى روزه بر كسى پوشيده نيست؛ روزه يك درس مساوات و برابرى و عدالت گستری در ميان افراد اجتماع است. با انجام اين دستور مذهبى، افراد متمكن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمى يابند و هم با صرفه جویى در غذاى شبانه روزى خود مى توانند به كمك آنها بشتابند. البته ممكن است با توصيف حال گرسنگان و محرومان، سيران را متوجه حال گرسنگان ساخت ولى اگر اين مسأله جنبه حسى و عينى به خود بگيرد اثر ديگرى دارد. روزه به اين موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى دهد.(8)
در حديث معروفى از امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه «هشام بن حكم» از علت تشريع روزه پرسيد امام عليه السلام فرمود: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِيرُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْغَنِيَّ لَمْ يَكُنْ لِيَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَيَرْحَمَ الْفَقِيرَ لِأَنَّ الْغَنِيَّ كُلَّمَا أَرَادَ شَيْئاً قَدَرَ عَلَيْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُسَوِّيَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ يُذِيقَ الْغَنِيَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعِيفِ فَيَرْحَمَ الْجَائِع»(9)؛ (روزه به اين دليل واجب شده است كه ميان فقير و غنى مساوات برقرار گردد، و اين به خاطر آن است كه غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقير اداى حق كند چرا كه اغنياء معمولا هرچه را بخواهند براى آنها فراهم است خدا مى خواهد ميان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنياء بچشاند تا به ضعيفان و گرسنگان رحم كنند). شبیه به مضمون این حدیث امام صادق(ع)، احادیث دیگری نیز در منابع روایی شیعه وجود دارد که از آن جمله می توان به دو حدیث از امام حسن عسکری(علیه السلام) نیز اشاره کرد.(10)
با توجه به این بیانات معصومین که به چنین اثر اجتماعی برای روزه اشاره دارند، این جمع بندی به دست می آید که روزه علاوه بر آثار تعالی بخش روحی و معنوی، آثار بسیار مثبتی در عدالت گستری میان فقرا و زدودن فقر توسط ثروتمندان نیز می تواند داشته باشد. به خصوص که در انتهای ماه مبارک رمضان، موضوع وجوب زکات فطره توسط روزه داران این ماه به نیازمندان هم مطرح است. روایات اسلامی تاکید می کنند که (قطعا تمام بودن روزه با پرداخت زکات[به نیازمندان] یعنی زکات فطره است... همانا هر که روزه بگیرد و زکات فطره ندهد روزه ای برایش نیست)؛ «إِنَّ مِنْ تَمَامِ الصَّوْمِ إِعْطَاءَ الزَّكَاةِ يَعْنِي الْفِطْرَةَ ... لِأَنَّهُ مَنْ صَامَ وَ لَمْ يُؤَدِّ الزَّكَاةَ فَلَا صَوْمَ لَه».(11)
اثر بهداشتى و درمانى روزه
در طب امروز و همچنين طب قديم، اثر معجزه آساى «امساك» در درمان انواع بيماری ها به ثبوت رسيده و قابل انكار نيست. كمتر طبيبى است كه در نوشته هاى خود اشاره اى به اين حقيقت نكرده باشد. زيرا مى دانيم عامل بسيارى از بيمارى ها زياده روى در خوردن غذاهاى مختلف است؛ چون مواد اضافى، جذب نشده و به صورت چربی هاى مزاحم در نقاط مختلف بدن، يا چربى و قند اضافى در خون باقى مى ماند. اين مواد اضافى در لابه لاى عضلات بدنف در واقع لجن زارهاى متعفنى براى پرورش انواع ميكروب ها و بيمارى هاى عفونى است. در اين حال بهترين راه براى مبارزه با اين بيماری ها نابود كردن اين لجنزارها از طريق امساك و روزه است. روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تكانى» مى كند. به علاوه يك نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه گوارش و عامل مؤثرى براى سرويس كردن آن است و با توجه به اينكه اين دستگاه از حساس ترين دستگاه هاى بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول كار است، اين استراحت براى آنها نهايت لزوم را دارد.
«الكسى سوفورين» دانشمند روسى در یکی کتاب های خود مى نويسد: «درمان از طريق روزه فایده ويژه اى براى درمان كم خونى، ضعف روده ها، التهاب بسيط و مزمن، دمل هاى خارجى و داخلى، سل، اسكليروز، روماتيسم، نقرس، استسقاء، نوارستنى، عرق النساء، خراز (ريختگى پوست)، بيماری هاى چشم، مرض قند، بيماری هاى جلدى، بيماری هاى كليه، كبد و بيماری هاى ديگر دارد.(12)
به هرحال معالجه از طريق امساك اختصاص به بيماری هاى فوق ندارد، بلكه بيماری هایی كه مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول هاى جسم آميخته شده همانند: سرطان سفليس، سل و طاعون را نيز شفا مى بخشد.(13) رسول خدا(صلى الله عليه و آله) در حديث معروفى مى فرمايد: «صُومُوا تَصِحُّوا»؛ (روزه بگيريد تا سالم شويد).(14) در حديث معروف ديگر نيز از پيغامبر خدا(ص) رسيده است: «الْمَعِدَةُ بَيْتُ كُلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْيَةُ رَأْسُ كُلِّ دَوَاءٍ»(15)؛ (معده خانه تمام دردها است و امساك بالاترين داروها).
جمع بندی
با توجه به همه این آثار مثبت و ارزشمند روحی، جسمی و اجتماعی ای که روزه گرفتن برای رشد آحاد و کلیت جامعه اسلامی دارد، آیا منطقی است که فقط بر یکی از ابعاد آن (رنجی مختصر و موقت در تحمل مقداری گرسنگی و تشنگی)، بدون لحاظ کردن آن در انواع کارکردهای روحی و جسمی و اجتماعی روزه تمرکز کرد و روزه را حکمی ناعادلانه دانست؟! بی گمان چنین نیست.
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.