آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ابو محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبه دینورى (213ـ 276ق) یکى از مهم ترین علماى اهل سنت در زمینه علومى مثل ادبیات، حدیث و تاریخ مى باشد. او از نویسندگان بزرگ دوره خلفاى عباسى مثل «متوکل» «المستعین بالله» و «المعتز بالله» بود. او اهل مرو و معروف به «مروزى» بود و بنا به نقلى در بغداد و یا کوفه تولد یافت، اما رشد علمى وى در بغداد بود. آرا و نظرات معتزله که در آن زمان محافل علمى بغداد را تحت سیطره خود داشت او را به شدت تحت تاثیر قرار داده بود. ابن قتیبه سپس به مقام قضاوت شهر دینور منصوب گشت و در همانجا سکونت یافت و در اواخر عمرش به بغداد بازگشت. عده اى از علماى اهل سنت مثل ذهبى او را صدوق و ثقه (مورد اعتماد) دانسته و برخى دیگر مثل حاکم نیشابوری او را کذاّب و غیر قابل اعتماد دانسته و گفته است حتى بر ضعیف بودن او به عنوان راوى ادعاى اجماع شده است. اما على رغم این اختلاف و دودستگى درباره شخصیت و جایگاهش او و آثارش مورد توجه علماى اسلام(اعم از شیعه و سنى) قرار گرفته است.

ابو محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبه دینورى (213ـ 276ق) یکى از مهم ترین علماى اهل سنت در زمینه علومى مثل ادبیات، حدیث و تاریخ مى باشد. او از نویسندگان بزرگ دوره خلفاى عباسى مثل «متوکل» «المستعین بالله» و «المعتز بالله» بود و على رغم شهرت فراوان او، اطلاع دقیقى از زندگى و عقایدش در دست نیست. از مهم ترین منابع بررسى شخصیت او که اجمالى از شخصیت علمى و مذهبى وى را به دست مى دهند مى توان به نوشته هاى پسرش ابو جعفر احمد، دو شاگردش ابراهیم بن صائغ و قاسم بن اصبغ اندلسى و نوشته هاى ابن ندیم و ابو بکر ابن انبارى اشاره کرد. اما از قرن ششم به بعد تحقیقات فراوانى صورت گرفته و صدها کتاب در زمینه ابن قتیبه، آثار و عقاید او نوشته شده است.
شهرت اصلى ابن قتیبه قرن‌ها به دلیل شخصیت ادبى وى بود و اخیراً ابعاد دیگر علمى او مثل حدیث و علوم قرآنى نیز هویدا گشته و مورد توجه قرار گرفته است.
به هر حال او اهل مرو و معروف به «مروزى» بود و بنا به نقلى در بغداد و یا کوفه تولد یافت، اما رشد علمى وى در بغداد بود. آرا و نظرات معتزله که در آن زمان محافل علمى بغداد را تحت سیطره خود داشت او را به شدت تحت تاثیر قرار داده بود. ابن قتیبه مدتی به مقام قضاوت شهر دینور منصوب گشت و در همانجا سکونت یافت و در اواخر عمرش به بغداد بازگشت.
جایگاه ابن قتیبه دینورى:
عده اى از علماى اهل سنت مثل ذهبى او را صدوق و ثقه (مورد اعتماد) دانسته و برخى دیگر مثل حاکم نیشابوری او را کذاّب و غیر قابل اعتماد دانسته و گفته است حتى بر ضعیف بودن او به عنوان راوى ادعاى اجماع شده است. اما على رغم این اختلاف و دودستگى درباره شخصیت و جایگاهش او و آثارش مورد توجه علماى اسلام(اعم از شیعه و سنى) قرار گرفته است. به دلیل مخفى بودن زوایاى زندگى او عده‌ای او را اهل تشبیه دانسته، برخى او را متمایل به «کرّامیه» و برخى دیگر او را از اهل سنت «سلفى» دانسته اند.
اساتید ابن قتیبه دینورى:
1ـ پدرش مسلم بن قتیبه که در کتاب‌های خود از او حدیث نقل کرده است؛
2ـ احمد بن سعید لحیانى که کتاب الاموال و غریب الحدیث ابو عبیده را در نزد او خوانده است؛
3ـ ابو عبد الله محمد بن سلام جمحى، صاحب کتاب طبقات الشعراء؛
4ـ ابو یعقوب اسحاق ابن ابراهیم ابن راهویه که دوست امام شافعى و از ائمه فقه و حدیث بود که جماعت حدیث(نویسندگان صحاح سته) از او حدیث نقل کرده اند؛
5ـ حرمله بن یحیى تجیبى مصاحب شافعى قاضى یحیى بن اکثم؛
6ـ دعبل بن على خزاعى شاعر شیعى؛
7ـ ابو سهل صفار خزاعى و بسیارى دیگر.

شاگردان ابن قتیبه دینورى:

1ـ ابو جعفر محمد بن قتیبه فرزند خودش که در مورد پدرش کتابى نوشته است؛
2ـ احمد بن مروان مالکى که کتاب تأویل مختلف الحدیث استادش را روایت کرده است؛
3ـ ابو بکر محمد بن خلف بن مرزبان؛
4ـ ابو القاسم ابراهیم بن محمد بن ایوب بن بشیر نافع که همه مصنفات استادش را روایت و نقل کرده است؛
5ـ ابو محمد عبید الله بن عبد الرحمن شکرى که دو کتاب غریب الحدیث و اصلاح الغلط استادش را از محضر خودش فرا گرفته است؛
6ـ قاسم بن اصبغ اندلسى؛
7ـ عبد الله بن جعفر بن درستویه فسوى؛
8ـ ابو الیسر ابراهیم بن احمد شیبانى بغدادى؛
9ـ ابو القاسم عبید الله بن محمد بن جعفر بن محمد ازدى (یا اسدى)؛
10ـ ابو بکر احمد بن حسین بن ابراهیم دینورى؛
11ـ ابو عبد الله بن ابى الاسود.

کتاب های ابن قتیبه دینورى:

او کتاب هاى فروانى در زمینه تفسیرقرآن، حدیث، شعر و تاریخ تالیف و تدوین کرده است که مهمترین آنها عبارتند از: 1ـ غریب القرآن؛ 2ـ مشکل القرآن؛ 3ـ معانى القرآن؛ 4ـ القرائات؛ 5ـ اعراب القرائات؛ 6ـ الرد على القائل بخلق القرآن؛ 7ـ آداب القرائه؛ 8ـ غریب الحدیث؛ 9ـ اصلاح غلط ابى عبیده فى غریب الحدیث؛ 10ـ مشکل الحدیث؛ 11ـ دلائل النبوه؛ 12ـ الردّ على المشبهه؛ 13ـ کتاب الاشربه؛ 14ـ ادب الکاتب که عمده ترین جهت شهرت ابن قتیبه بوده است؛ 15ـ عیون الشعر؛ 16ـ کتاب المعانى الکبیر یا معانى الشعر الکبیر؛ 17ـ الانواء؛ 18ـ عیون الاخبار؛ 19ـ طبقات الشعراء؛ 20ـ الشعر و الشعراء؛ 21ـ المعارف، که کتابى تاریخى بوده و از زمان آدم تا دوره معاصر خودش را به طور خلاصه گزارش کرده است؛ 22ـ الامامه و السیاسه؛ 23ـ جامع الفقه و چندین کتاب دیگر.
تالیفات ابن قتیبه به بیش از پنجاه عنوان مى رسد که دقت در عناوین و موضوعات آنها وسعت اطلاعات و دانش او را نمایان مى سازد. او مطالب و بسیارى از حقایق (وقایع عینى) تاریخ اسلام را در آثارش نقل کرده است که دیگران از نقل آنها سر باز دزده اند مثل آنکه واقعه سقیفه و گفتگوهاى انصاردر باره مسئله خلافت و هجوم به خانه وحی را گزارش کرده است.