آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

کتاب «الاعتقاد»، «اعتقادات الامامیه»، یا «دین الامامیه» یکی از مهم ترین منابع عقاید مذهب شیعه است که توسط شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (م 381 ق) تالیف شده است. شیخ صدوق که از متبحرترین و بزرگترین محدثان و راویان جهان اسلام به شمار می رود، این کتاب را در نیشابور و به درخواست عده‌ای از توده مردم و علمای شیعه و سنی در یک مجلس املاء کرده و همه عقاید خود را بر اساس روایات وارد شده در زمینه های مختلف اعتقادی مثل توحید، نبوت، امامت، معاد، خلقت، مرگ، عوالم برین و فرشتگان، در چهل و پنج باب تنظیم و تدوین و تبیین کرده است.

کتاب «الاعتقاد»، «اعتقادات الامامیه»، یا «دین الامامیه» یکی از مهم ترین منابع عقاید مذهب شیعه است که توسط شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی (م 381 ق) تالیف شده است. شیخ صدوق که از متبحرترین و بزرگترین محدثان و راویان جهان اسلام به شمار می رود، این کتاب را در نیشابور و به درخواست عده‌ای از توده مردم و علمای شیعه و سنی در یک مجلس املاء کرده و همه عقاید خود را بر اساس روایات وارد شده در زمینه های مختلف اعتقادی مثل توحید، نبوت، امامت، معاد، خلقت، مرگ، عوالم برین و فرشتگان، تنظیم و تدوین و تبیین کرده است.

ابواب کتاب الاعتقادات:

او کتابش را در چهل و پنج باب با عنوان «باب الاعتقاد فی ...» در زمینه های مختلفی از مسائل اعتقادی مانند توحید، صفات الهی، تکلیف بندگان، افعال اختیاری انسان، قضاء و قدر، فطرت و هدایت الهی، بداء، نفوس و ارواح، مرگ و قبر، رجعت، شفاعت، وعد و وعید، عقبات قیامت، بهشت و دوزخ، نزول قرآن، تقیه، مقدار سوره‌ها و آیات قرآن، سادات و اولاد پیامبر علیهم السلام، و اخبار وارد شده درباره مسائل طب، تنظیم کرده و روایات مرتبط را در ذیل هر باب ذکر نموده است. البته چارچوب کتاب وی روایت و حدیث نیست و نوشتار خود شیخ صدوق است؛ او پس از بیان اینکه اعتقاد شیعه درباره مسائل مطرح شده چیست، استناد آن به روایات یا آیات قرآنی را متذکر شده است. شیخ صدوق بیش از یکصد و هفتاد حدیث را در ذیل این ابواب ذکر کرده که مرسل یا مرفوع می باشند ولی می توان آنها را به طور مسند در سایر کتاب‌های حدیثی معتبر مثل من لا یحضره الفقیه و الکافی یافت.

او در این کتاب به سایر کتاب های حدیثی خود مثل التوحید و الهدایه فی الاصول و الفروع نیز ارجاع داده است. به ویژه اینکه غالب مطالب آن عینا و البته به صورت مفصل تر در کتاب الهدایه آمده است و به دلیل وجود مستندات زیاد روایی در این کتاب، به عنوان کتاب حدیثی تلقی شده است.

علت بیان مسائل مختلف اعتقادی:

به هر حال او عقاید ضروری شیعه امامیه یعنی آنچه از ضروریات اسلام می باشد درباره مسائل گوناگون اسلامی مثل توحید، نبوت، امامت، معاد و حتی برخی عقاید غیرضروری را در این کتاب بیان کرده است تا اتهامات برخی متعصبان اهل سنت که بعضی عقاید نادرست را به تشیع نسبت داده اند، پاسخ داده و رد نماید. بنابراین پاسخ بسیاری از اشکالات جاهلان وهابیت و متعصبان اهل سنت بر عقاید الهی و صحیح تشیع در این کتاب ارزشمند یافت می شود.

البته برخی از مطالب مطرح شده در کتاب شیخ صدوق مورد اتفاق نظر همه دانشمندان شیعه نبوده و فقط برداشت خود وی به شمار می رود و همین امر موجب شده است که شاگرش شیخ مفید و سایر متکلمان و محدثان متاخر برای تنظیم دوباره و اصلاح موارد اختلافی شرح و توضیح هایی برای آن بنویسند.

پندار متاخرین از کتاب اعتقادات شیخ صدوق:

با توجه به محتوای حدیثی و توضیحی کتاب که شیخ صدوق در ضمن بیان عقاید شیعه به روایات اهل بیت علیهم السلام توجه و تمسک داشته است، متاخران از دانشمندان شیعه آن را کتاب حدیثی تلقی کرده و به احادیث و مطالب آن استناد کرده اند و غالب مطالب آن را در کتاب های خود به عنوان عقاید شیعه امامیه نقل و تثبیت نموده اند، حتی متکلمان و حکمای شیعه نیز برای شرح مطالب آن استدلال های عقلی و دقیقی را فراهم آورده اند. در توضیح این نکته باید گفت مطالب الاعتقادات در بسیاری از کتاب های متاخران آمده است

کتاب های اعتقادی متاخرین:

1 ـ المجموع الرائق من ازهار الحدائق تالیف سید هبه الله بن ابی محمد موسوی؛ 2 ـ تاویل الآیات الظاهره نوشته سید شرف الدین حسینی استرآبادی، 3 ـ بحارالانوار علامه مجلسی، 4 ـ وسائل الشیعه شیخ حر عاملی، 5 ـ مرآه العقول علامه مجلسی، 6 ـ الوافی فیض کاشانی، 7 ـ شرح اصول کافی مولی صالح مازندرانی، 8 ـ مصنفات میرداماد، 9 ـ اسرار الآیات 10 ـ رساله المشاعر و سایر آثار ملاصدرا.

توجه دانشمندان به این کتاب به همین مقدار محدود نیست و علاوه بر نقل مطالبش در کتاب های گوناگون حدیثی، تفسیری، کلامی، فقهی و فلسفی، شرح ها، تلخیص ها، تعلیقه های متعددی نیز بر آن نوشته شده است.

شرح و تعلیقه کتاب الاعتقادات:

1 ـ «تصحیح الاعتقاد فی شرح الاعتقادات» که توسط شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان شاگرد خود شیخ صدوق نوشته شده و او برخی از عقاید غیر قابل دفاع مثل «سهو النبی» را رد نموده و به اصلاح اعتقادات نسبت داده شده به شیعه پرداخته است.

2 ـ «حورٌ مقصورات فی ترجمه الاعتقادات صدوق» که توسط میرزا محمد طبیب زاده احمد آبادی به زبان فارسی ترجمه شده است.

3 ـ «شرح الاعتقادات صدوق» که توسط مولی عبدالله بن حسن شولستانی و در دو نوبت یکی به زبان فارسی و دیگری به زبان عربی نوشته شده است.

4 ـ شرح فارسی مولی عبدالله شیرازی، 5 ـ شرح مولی عبدالله بن حسین استمراری مازندرانی، 6 ـ شرح سید محمدعلی اخباری، 7 ـ شرح ابن ولی قزوینی، 8 ـ شرح جمال الدین حسن بن زین الدین عاملی نویسنده کتاب المعالم فی اصول الفقه، 9 ـ شرح سید نعمه الله جزائری، 10 ـ شرح سید محمدمهدی موسوی، 11 ـ شرح الاعتقادات ملا حبیب الله کاشانی، 12 ـ ترجمه فارسی ابوالحسن علی بن حسن زواری (با نام وسیله النجاه)، 13 ـ. ترجمه فارسی سید محمد علی طباطبائی مدرس یزدی.

این کتاب همواره در همه منابع اسلامی به «اعتقادات الصدوق» معروف است و همیشه با نام مولفش ذکر می شود؛ سبب این امر عبارت است از فراوان بودن کتاب با همین نام یعنی الاعتقادات. به این ترتیب که دانشمندان زیادی کتاب با عنوان الاعتقادات نوشته اند.

بزرگانی که کتاب الاعتقادات نوشته اند:

 علامه مجلسی، ابوعبدالله دوریستی (شاگرد شیخ مفید)، شیخ طوسی، محمد جعفر همدانی تبریزی، ابوالفتح کراجکی و شهید اول. از این رو برای اشتباه نگشتن کتاب شیخ صدوق با سایر کتاب‌ها آن را به همراه نویسنده اش شیخ صدوق (به صورت اعتقادات صدوق) ذکر می کنند.

این کتاب بارها به زبان های مختلف مثل فارسی و انگلیسی ترجمه شده و در کشورهای اسلامی و اروپا به چاپ رسیده است.