آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

گفت و گوی بین ادیان از جمله مسائلی است که اسلام با دید باز آن را پذیرفته و به آن دعوت می کند. بر اساس آیات قرآن و سیره معصومین(ع) در این زمینه، اسلام از گفت و گو و مناظره استقبال می کند، مادامی که دشمن درصدد لجاجت و دشمنی برنیامده باشد. لذا قرآن می فرماید: «با اهل کتاب جز به نیکوترین روش مجادله نکنید، مگر کسانى از آنان که ستم کردند». در واقع اسلام از منطق گفت و گو با آغوش باز استقبال می کند تا در سایه بحث و گفت و گو درباره مسائل اختلافی، به جواب های مطمئن تر و یقینی تری نایل شوند.

از جمله مسائلی که اسلام با دید باز آن را پذیرفته و به آن دعوت نموده، مسأله گفت و گوی ادیان است. اسلام نه تنها پیروان سایر ادیان را به گفت و گو و شنیدن سخن یکدیگر دعوت می کند، بلکه خود در این زمینه راه کارهای عملی داشته و رهبران آن مباحثات بسیاری با دیگر ادیان داشته اند. اینک این موضوع را به طور خلاصه مورد بحث قرار می دهیم.

آنچه از آیات قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم السلام) و سیره عملی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) در این زمینه به دست می آید این است که اسلام از گفت و گو استقبال می کند، مادامی که دشمن درصدد لجاجت و دشمنی برنیامده باشد. قرآن کریم به عنوان یک دستور تبلیغی به پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «اُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ»(1)؛ (با حکمت و اندرز نیکو به سوی پروردگارت دعوت نما؛ و با آن ها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن). این بیانی عام است که شامل هر گونه بحث با هر شخصی یا گروهی که در پی یافتن حقیقت است می باشد. و در آیه دیگر می فرماید: «وَلا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلاَّ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ»(2)؛ (با اهل کتاب جز به نیکوترین روش مجادله نکنید، مگر کسانى از آنان که ستم کردند).

اسلام از منطق گفت و گو با آغوش باز استقبال می کند و دلیل این استقبال هم شاید این باشد که اساساً انسان ها در قلمروهای گوناگون معرفتی، یک سلسله یقینیاتی دارند که باید برای تحقق آن ها تلاش مشترکی انجام دهند. و درباره مسائلی که مورد اختلاف است، اولاً: باید سعی داشته باشند که با همکاری، به جواب های مطمئن تر و یقینی تری نایل شوند که یکی از راه های بحث و مناظره گفت و گو است، و مادامی که در این مسائل به نتایج یقینی نرسیده اند، روابط سالم و دوستانه ای با همدیگر داشته باشند تا با تلاش مشترک بتوانند در جهت حلّ آن مسائل به یکدیگر کمک کنند و اگر احیاناً گروهی به نتایج صحیحی رسیدند از دستاورد آن ها، دیگران نیز استفاده نمایند. اگر گفت و گو با این اهداف باشد کاملاً مطلوب و مورد پذیرش و تأیید اسلام است، و تفکر اسلامی هرگز از چنین گفت و گوی منطقی و حقیقت جویانه ای نه ضرر کرده و نه گریخته است.

امّا نکته ای که قرآن کریم در این رابطه نسبت به آن هشدار می دهد این است که بدانیم مشرکان همیشه از این گفت و گو قصد خیر ندارند و شاید توطئه و فریبی در کار باشد. لذا می فرماید: «وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّی یسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ»(3)؛ (و اگر کسى از مشرکان از تو پناه بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود [و در آن بیندیشد] سپس او را به محل امنش برسان).

علامه «طباطبایی»(رحمه الله) در تفسیر این آیه می فرماید: «حتی در مورد مشرکانی که خونشان هدر دانسته شده اگر برخی از ایشان از تو خواستند که در پناه خود امانشان دهی تا بتوانند در امر دعوتت با تو گفت و گو کنند، ایشان را پناه بده تا کلام خدا را بشنوند و جهلشان از بین برود و به آنان امان بده تا به جایگاه خود که از آنجا به نزد تو آمدند بازگردند و برای بررسی ادله نبوّت و حقّانیت دین، فرصت کافی داشته باشند و مسلمین در این فرصت متعرّض آنان نشوند».(4)

از این آیه به دست می آید که اصل گفت و گو، حق مشرکین است و باید از آن استقبال کرد، امّا در آیات بعد حقایقی ذکر می شود که نشان می دهد نباید نسبت به پیمان ها و سخنان چرب و نرم مشرکان اطمینان صد درصد داشته باشیم، آنجا که می فرماید: «کَیفَ وَإِنْ یظْهَرُوا عَلَیکُمْ لا یرْقُبُوا فِیکُمْ إِلاًّ وَلا ذِمَّهً یرْضُونَکُمْ بِأَفْواهِهِمْ وَتَأْبی قُلُوبُهُمْ وَأَکْثَرُهُمْ فاسِقُونَ»(5)؛ (چگونه [پیمان مشرکان ارزش دارد]، در حالى که اگر بر شما غالب شوند، نه رعایت خویشاوندى با شما را مى کنند، و نه پیمان را؟! شما را با زبان خود خشنود مى کنند، ولى دلهایشان ابا دارد؛ و بیشتر آنها گنهکارند).(6)