آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

واژه «حرص» معمولاً بار منفی دارد و غالباً در مواردی به کار می رود که مذموم و نکوهیده است؛ ولی گاه این واژه در مواردی به کار می رود که شایسته ستایش است و آن در جایی است که این صفت در مورد علاقه شدید به کارهای خیر و در طریق وصول به خیر و سعادت باشد که در این صورت نه تنها جزء اخلاق رذیله نیست؛ بلکه فضیلت نیز محسوب می شود، مانند قرآن مجيد که يكى از فضايل پيامبر اسلام(ص) را «حرص» بر هدايت مردم و نجات آنها از گمراهى بر مى‏ شمارد.

واژه «حرص» معمولاً بار منفى دارد و هرگاه اطلاق مى ‏شود از آن حرص بر مال، ثروت، مقام و ساير شهوات مادّى به ذهن مى ‏رسد، اين به خاطر آن است كه غالباً اين واژه در اين گونه موارد به كار مى‏ رود كه عموماً مذموم و نكوهيده است؛ ولى گاه اين واژه در مواردى به كار مى‏ رود كه شايسته ستايش است؛ یعنی نه تنها جزء اخلاق رذيله نيست؛ بلكه فضيلتى محسوب مى‏ شود و آن در جايى است كه اين صفت در مورد علاقه شديد به كارهاى خير به كار رود.
قرآن مجيد يكى از فضايل پيامبر اسلام(صلى الله عليه و آله) را «حرص» بر هدايت مردم و نجات آنها از گمراهي مى‏ شمرد، مى‏ فرمايد: «لَقَدْ جَائَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ»(1)؛ (به يقين رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنجهاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است).
در جاى ديگر مى‏ فرمايد: «اِنْ تَحْرِصْ عَلَى هُدَاهُمْ فَاِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ يُضِلُّ وَ مَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِينَ»(2)؛ (هر قدر بر هدايت آنها حريص باشى [سودى ندارد؛ چرا كه] خداوند كسى را [كه به خاطر اعمال و صفات زشتش] گمراه ساخته، هدايت نمى‏ كند و آنها ياورانى نخواهند داشت). شبيه اين معنى در آيات ديگرى از قرآن مجيد نيز آمده است.(3) البتّه در قرآن مجيد اين واژه در مصاديق منفى آن نيز به كار رفته است.
در روايات اسلامى نيز واژه «حرص» در موارد زياد و در جايى به كار رفته است كه بار مثبت دارد. اميرمؤمنان علي(عليه السلام) در خطبه معروف «همّام» ضمن بيان صفات پرهيزكاران مى‏ فرمايد: «فَمِنْ عَلَامَةِ اَحَدِهِمْ اَنَّكَ تَرى‏ لَهُ قُوَّةً فِى دِينٍ ... وَ حِرْصاً فِى عِلْمٍ»(4)؛ (از نشانه‏ هاى آنان [پرهيزكاران] قدرت در دين ... و حرص در كسب دانش است). در روايات متعدّدى از نشانه‏ هاى انسان با ايمان، حرص در فقه يا حرص در جهاد، يا حرص در تقوا ذكر شده است.(5)
اين سخن را با حديثى از امام باقر(عليه السلام) پايان مى ‏دهيم: «لَا حِرْصَ كَالْمُنَافَسَةِ فِى الدَّرَجَاتِ!»(6)؛ (حرصى برتر از رقابت با يكديگر در وصول به درجات [بالا در نزد خدا] نيست!).
بنابراين حرص مفهوم گسترده ‏اى دارد كه به معنى شدّت علاقه به چيزى و تلاش فوق العاده براى وصول به آن است كه اگر در طريق خير و سعادت باشد ممدوح و هرگاه در طريق دنياپرستى باشد مذموم است؛ ولى غالباً اين واژه بار منفى دارد.(7)