آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بزرگان اخلاق برای درمان اسباب «تکبّر»، راه حل هایی پیشنهاد کرده اند از جمله: کسی که مغرور به جمال و زیبایی است باید متوجه باشد چیزی که به سرعت قابل زوال است قابل دلبستگی نیست؛ اگر سبب کبر ثروت و کثرت دوستان است باید به این نکته توجه کند که این ها اموری است از بیرون وجود انسان و نمی تواند مایه مباهات او گردد؛ اگر سرچشمه تکبر انواع عبادات و طاعات الهی است، باید به این واقعیت بیندیشد که خداوند تنها عبادتی را می پذیرد که از هر گونه عُجب و کِبر پاک باشد.

«تكبّر» اسباب و عللى دارد که بزرگان اخلاق براى از ميان بردن هر يك از اين اسباب، تمهيدات بسيار قابل توجّهی ارائه كرده‏ اند، از جمله: آنها كه به خاطر نسب خود بر ديگران فخر مى‏ فروشند بايد به اين حقيقت بينديشند كه اوّلاً افتخار به كمالاتِ ديگران عين جهالت است و اگر پدر كسى فاضل بوده؛ ولى خودش بى بهره است، از علم پدر حاصلى ندارد و ارزشى براى او ايجاد نخواهد شد و ثانياً نيك بينديشد، پدر او نطفه است و جدّ اعلايش خاك و اينها امورى نيستند كه انسان به سبب آنها افتخار كند و براى خود امتيازى قائل باشد. در حديثى آمده است كه لقمان حكيم به فرزندش گفت: «يَا بُنَىَّ وَيْلٌ لِمَنْ تَجَبَّرَ وَ تَكَبَّرَ، كَيْفَ يَتَعَظَّمُ مَنْ خُلِقَ مِنْ طِينٍ، وَ اِلَى طِينٍ يَعُودُ؟ لَا يَدْرِي اِلَى مَاذَا يَصِيرُ؟ اِلَى الْجَنَّةِ فَقَدْ فَازَ اَوْ اِلَى النَّارِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُبِيناً!»(1)؛ (ای فرزندم؛ واى بر كسى كه تكبّر و برترى‏ جويى مى‏ كند، چگونه خود را بزرگ مى‏ پندارد كسى كه از خاك آفريده شده و به خاك برمى‏ گردد؟ نمى‏ داند به كجا مى‏ رود؟ به سوى بهشت تا رستگار باشد يا به سوى دوزخ تا گرفتار خسران آشكارى گردد!).
امّا كسانى كه به خاطر جمال و زيبايى گرفتار كبر و غرور مي ‏شوند بايد در اين معنى بينديشند كه با يك بيمارى، مخصوصاً بيماريهاى پوستى، تمام اين جمال و زيبايى بر باد مى‏ رود و اگر بيماريها آن را بر باد ندهد چند روزى كه گذشت گرد و غبار پيرى بر سر و صورتش مى‏ نشيند و آن جوان زيباى راست قامت ديروز به پيرمرد خميده ناتوانى كه صورتش پر از چين و چروك پيرى است مبدّل مى ‏شود! چيزى كه به اين سرعت قابل زوال است چگونه مى‏ تواند سبب غرور و برترى‏ جويى بر ديگران شود؟ و اگر سبب تكبّر او قوّت و قدرت جسمانى است بايد فراموش نكند كه گاه با يك عارضه كوچك قلبى يا مغزى تمام يا قسمتى از بدن فلج مى‏ شود و به كلّى از كار مى‏ افتد، به گونه‏ اى كه نتواند حتّى مگسى را از خود دور كند؟ اگر خار و يا سوزنى به پاى او برود و نتواند آن را بيرون بياورد پيوسته معذّب است. امّا آنها كه به سبب ثروت و فزونى اموال و كثرت ياران و انصار گرفتار غرور و تكبّر مى‏ شوند اوّلاً بايد به اين نكته توجّه كنند كه اينها امورى است از بيرون وجود انسان و چيزى كه بيرون وجود انسان است نمى‏ تواند مايه مباهات او گردد، چگونه انسان داراى شخصيّت، به اسب و استر و اتومبيل و خانه‏ اش افتخار مى‏ كند؟ و چگونه شرف و شخصيّت خود را در اين امور مى ‏پندارد؟ امورى كه مى‏ تواند در دست پست‏ ترين خلق خدا نيز باشد، امورى كه بسيارى از آنها را دزدان به آسانى مى‏ ربايند. چه بى ارزش است شرفى كه دزد آن را مى ‏ربايد و صاحبش را فاقد آن مى‏ كند! از اين گذشته همه مى ‏دانيم اموال و ثروت‏هاى دنيوى دائماً دست به دست مى‏ گردد، ثروتمندانِ بزرگ، روزى فقير مى ‏شوند و كاخ نشينان، خاك نشين مى‏ گردند. چيزى كه اين قدر ناپايدار است چگونه ممكن است اين همه مايه غرور و غفلت گردد؟ اگر سبب كبر و غرور او علم و دانش فراوان است كه متأسّفانه از بدترين آفات نفسانى است و به همين نسبت درمانش سخت ‏تر و پيچيده ‏تر است به خصوص اينكه در فضيلت علم آن قدر آيات و روايات وارد شده كه مطالعه آنها ممكن است انسان را گرفتار كبر و غرور كند، بايد عالمان بينديشند كه قرآن مجيد در آيه 5 سوره «جمعه» عالمان بى عمل را به خرانى تشبيه كرده كه بارى از كتاب بر پشت دارند و نيز بينديشند كه شخص عالم به‏ همان نسبت كه بر ديگران برترى علمى دارد مسؤوليّتش سنگين‏تر است، ممكن است خداوند از هفتاد گناه جاهل بگذرد پيش از آنكه از يك گناه عالم بگذرد. نبايد فراموش كنند كه حساب آنها در قيامت از ديگران بسيار مشكل‏ تر است، با اين حال چگونه مى‏ توانند به ديگران فخرفروشى كنند؟! و سرانجام اگر سرچشمه «تكبّر»، انواع عبادت و طاعات الهى است كه انسان متكبّر انجام داده بايد به اين واقعيّت بينديشد كه خداوند تنها عبادتى را مى‏ پذيرد كه از هرگونه عُجْب و كِبر پاك باشد و به يقين گناهكاران نادم و پشيمان به نجات نزديكترند تا عابدان مغرور! بخصوص اينكه از نشانه‏ هاى قبولى عبادت اين است كه انسان خود را كوچك و حقير و بى مقدار بداند و اگر تمام عبادت جنّ و انس را انجام دهد باز از خوف خدا غافل نشود.(2)