آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

یکی از اسباب تکبر «اعمال نیک» است که موجب کبر و غرور بسیاری از نیکوکاران می شود؛ چرا که موجب می شود خود را برتر از دیگران فرض کنند و از مردم انتظار داشته باشند احترام خاصی برای آن ها قائل شوند و مشکلات آنان را حل کنند و خود را اهل نجات و سایر مردم را اهل هلاکت بشمارند، در حالی که از دیدگاه روایات، خود بر لب پرتگاه قرار دارند و هلاکتشان شدیدتر از آنان است.

یکی از اسباب تکبر، «اعمال نيك» و «عبادت» است كه موجب كبر و غرور بسيارى از نيكوكاران و عبادت كنندگان مى‏ شود؛ چرا كه از اين رهگذر، خود را برتر از ديگران مى‏ پندارند و انتظار دارند مردم به ديدار آنها بشتابند و مشكلات آنها را حل كنند، در مجالس احترام خاصّى براى آنها قائل شوند و از نيكوكارى و زهد و ورع و تقواى آنها سخن بگويند، گويى عبادت خود را منّتى بر ديگران مى‏ پندارند، اين در جهات دنيوى.
در جهات دينى نیز خود را اهل نجات و ساير مردم را اهل هلاك مى ‏شمرند و اين امور سبب مى ‏شود كه امتياز فوق ‏العاده ‏اى براى خود قائل گردند و به فخرفروشى بر ديگران به طور آشكار و پنهان و يا نيمه آشكار بپردازند.
در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه و آله) مى ‏خوانيم: «اِذَا سَمِعْتُمُ الرَّجُلُ يَقُولُ هَلَكَ النَّاسُ فَهُوَ اَهْلَكُهُمْ»؛ (هنگامى كه شنيديد كسى مى ‏گويد: مردم [به خاطر اعمالشان] هلاك شدند بدانيد خود او هلاكتش از آنان شديدتر است!). در حديث ديگرى از همان حضرت(صلى الله عليه و آله) مى ‏خوانيم: «كَفَى بِالْمَرْءِ شَرّاً اَنْ يُحَقِّرَ اَخَاهُ الْمُسْلِمَ»؛ (براى انسان اين بدى و بدبختى كافى است كه برادر مسلمانش را خوار و خفيف بشمرد!).
مرحوم فيض كاشانى در «المحجّة البيضاء» بعد از ذكر اين سخن مى‏ افزايد: «چه قدر فرق است بين كسى كه عالم يا عابدى را به خاطر علم و عبادتش بزرگ مى‏ شمرد و به او احترام مى‏ گذارد و خود را در برابر او ناچيز مى‏ بيند و آن عالم و عابدى كه شخص مزبور را كوچك مى‏ داند و دوست دارد از او دور شود!».(1)
او در بخش ديگرى از سخنانش مى‏ افزايد: «اين آفتى است كه كمتر عابدى از آن در امان مى‏ ماند، هرگاه كسى به او بى احترامى كند يقين دارد كه بى احترامى كننده، مبغوض درگاه الهى است و بعيد مى‏ داند كه خدا او را ببخشد، در حالى كه اگر خودش به ديگرى چنين آزارى را برساند اين قدر اهمّيّت به آن نمى‏ دهد و اين نوعى جهل و نادانى است و جمع ميان «عُجب» و «تكبّر» و «غرور» است و اگر در چنين حالى شخص مزبور گرفتار ناراحتى شود آن را از كرامات خويش مى‏ پندارد و انتقام الهى مى‏ شمرد!» چه قدر فرق است بين چنين افراد نادان و مغرور و بعضى از عابدان هوشيار متواضع كه يك نمونه آن اين است: يكى از بزرگان عبّاد، در ايّام حجّ از عرفات باز مى‏ گشت گفت: «اگر من [گنهكار] در ميان آنان نبودم اميد مى‏ رفت كه خدا همه را ببخشد و رحمت كند!».
اين سخن را با حديث ديگرى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) به پايان مى‏ بريم: در روايتى آمده است كه در محضر آن حضرت(صلى الله عليه و آله) از خوبى و پرهيزكارى كسى سخن گفتند، هنگامى كه از دور نمايان شد عرض كردند: اى رسول خدا! اين همان كسى است كه توصيف او را به شما عرض كرديم! پيغمبر(صلى الله عليه و آله) نگاهى به چهره او افكند و فرمود: «من در صورت او تاريكى شيطان را مى ‏بينم!» آن مرد نزديك آمد و سلام كرد و در برابر پيامبر(صلى الله عليه و آله) و يارانش ايستاد، پيامبر(صلى الله عليه و آله) فرمود: «اسْئَلُكَ بِاللَّهِ حَدَّثَتْكَ نَفْسُكَ اَنْ لَيْسَ فِى الْقَوْمِ اَفْضَلُ مِنْكَ؟ فَقَالَ اَللَّهُمَّ نَعَمْ!»(2)؛ (فرمود تو را به خدا سوگند آيا در دل نمى‏ گفتى كه در ميان اين جمعيّت كسى برتر از تو نيست؟ عرض كرد: آرى). اصحاب فهميدند تاريكى شيطان كه پيامبر(صلى الله عليه و آله) با نور نبوّت آن را مشاهده كرده است همين عُجب و كبر و غرور بوده است.(3)