آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند مى فرمايد: «به خاطر بياوريد روزى را كه به جهنم مى گوييم آيا پر شده اى و او مى گويد: آيا افزون بر اين هم وجود دارد؟!» در تفسير آيه، دو نظر وجود دارد اول اين كه «استفهام انكارى» باشد و پاسخ جهنم اشاره به اين است كه هيچ جايى باقى نمانده. ديگر اين كه «استفهام تقريرى» باشد و پاسخ دوزخ مانند انسان پر اشتهايى است كه دائماً تقاضاى غذاى بيشتر مى كند و هرگز سير نمى شود و جاى تعجب نيست كه نه جهنم از بدكاران سير مي شود و نه بهشت از نيكوكاران؛ ولى بعضى از مفسّران بر نظر دوم خرده گرفته اند.

خداوند مى فرمايد: (به خاطر بياوريد روزى را كه به جهنم مى گوييم آيا پر شده اى و او مى گويد: آيا افزون بر اين هم وجود دارد؟!)؛ «يَوْمَ نَقُوْلُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلأْتِ وَ تَقُوْلُ هَلْ مِنْ مَزِيْد».(1) در تفسير آيه، دو نظر وجود دارد نخست اين كه «استفهام انكارى» باشد؛ يعنى جهنم در پاسخ اين سئوال كه آيا پر شده اى؟ مى گويد: مگر افزون بر اين ممكن است؟ اشاره به اين كه هيچ جايى باقى نمانده.
ديگر اين كه استفهام «استفهام تقريرى» است؛ يعنى آيا باز هم افراد ديگرى هستند كه به دوزخ بيايند؟ و به اين ترتيب دوزخ مانند انسان پر اشتهايى كه دائماً تقاضاى غذاى بيشتر مى كند و هرگز سير نمى شود در جستجوى تبهكاران و ستمگران است و جاى تعجب نيست كه نه جهنم از بدكاران سير شود و نه بهشت از نيكوكاران؛ ولى بعضى از مفسّران بر اين تفسير خرده گرفته اند كه با آيه «لاَمْلَئَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ اَجْمَعينَ»(2)؛ (سوگند ياد مى كنم كه دوزخ را از جن و اِنس پر مى كنم) سازگار نيست، بنابراين بايد به سراغ تفسير اوّل رفت.(3) ولی به این اشکال می توان اینطور پاسخ داد که پر بودن درجاتی دارد، درست مثل این که ظرفى را از غذا پر مى كنند و به كسى مى دهند و او تقاضا مى كند باز هم روى آن را انباشته تر كنند.
در اين كه اين سؤال و جواب در برابر دوزخ چگونه انجام مى گيرد؟ بعضى گفته اند سؤال و جواب از خازنان و نگهبانان دوزخ است و بعضى گفته اند اين سؤال و جواب به زبان حال انجام مى گيرد و گاه گفته شده جهنم _ به طورى كه از بعضى از تعبيرات قرآن و اخبار استفاده مى شود _ خود موجودى زنده است و قادر بر سخن گفتن و بنابراين مى توان آيه را به همان مفهوم ظاهرى آن تفسير كرد.(4) به هر حال پيام اين آيه، آن است كه دوزخيان بسيارند و تهديد الهى جدّى است و به هركس هشدار مى دهد نكند يكى از آن نفرات تو باشى، همين انديشه مى تواند انسان را بيدار كند و به خود آورد و او را از ادامه بدى ها و كژى ها باز دارد.(5)