آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در روایات برای «تکبر» آثاری ذکر شده از جمله: از صفات شیطان بودن کبر، فرو رفتن متکبر در گناه، کم شدن عقل او، دوری از خدا، عدم آمرزش گناهان، از بین رفتن تمام اعمال مثل شیطان که عبادت شش هزار ساله اش از بین رفت، عدم استشمام بوی بهشت که در روایات آمده از فاصله پانصد سال قابل استشمام است و ...

برای «تکبّر» آثار زیانبار فراوانی ذکر شده است. در اينجا رواياتى را درباره تكبر و آثار آن _ كه جنبه روشنگرى و بيدارگرى دارد _ متذكر مي شويم:
1- «قَالَ الاِمَامُ عَلِىٌّ(عليه السلام): اَلحِرصُ وَ التَّکَبُّرُ وَ الحَسَدُ دَوَاعٌ اِلَى التَّقَحُّمِ فِى الذُّنُوبِ»(1)؛ (حرص [آز و طمع] و تكبر [گردنكشى] و حسد [رشك بردن] صدا كننده و ندا دهنده است به سوى فرو رفتن در گناهان). حضرت از اين سه گناه نام بردند؛ زيرا اصول كفر همين سه گناه است، و هر يك در واقعه اى تجلّى يافته و عامل عصيان مي شود. حرص در مورد حضرت آدم(عليه السلام) و كبر در مورد شيطان و حسد در مورد هابيل و قابيل _ كه قابيل به هابيل رشك برده و موجب نخستين قتل در عالم شد _ و با اين سنت سيّئة هر قتلى در عالم شود، گناهش بر گردن قابيل است بدون اينكه به فاعل [قاتل] تخفيفى در عذاب داده شود.(2)
2- «قَالَ البَاقِرُ(عليه السلام): مَا دَخَلَ قَلْبُ اِمْرَءٍ شَىءٌ مِنَ الكِبْرِ اِلَّا نَقَصَ مِنْ عَقلِهِ مِثلُ مَا دَخَلَهُ مِن ذَلِكَ، قَلَّ ذَلِكَ اَو كَثُرَ»(3)؛ (در قلب و روان انسان چيزى از كبر داخل نمي شود الّا اينكه در مقابل به مقدارى كه كبر در قلب او داخل ‌شده است از عقل او ناقص مى شود چه كم باشد و چه زياد).
3ـ «عن الصادق(عليه السلام)(4)قَالَ: مَنْ‏ مَرَّ بِالْمَأْزِمَيْنِ‏ وَ لَيْسَ‏ فِي‏ قَلْبِهِ‏ كِبْرٌ نَظَرَ اللَّهُ إِلَيْهِ قُلْتُ مَا الْكِبْرُ قَالَ يَغْمِصُ النَّاسَ وَ يُسَفِّهُ الْحَق‏...»(5)؛ (امام صادق(عليه السلام) فرمودند: كسى كه مرور كند به مأزمين(6) در حالى كه در قلبش كِبري نيست، خدا گناهان او را مى آمرزد. گفتم: كبر چيست؟ فرمودند: كبر آن است كه مردم را حقير و فرومايه داند، و نسبت سفاهت به حق داده و آن را خفيف شمارد...).
4ـ «قَالَ اَبِو عَبدُاللهِ(عليه السلام): فِيمَا اَوحَى اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَى دَاوُدَ، كَمَا اَنّ اَقرَبَ النَّاسِ اِلَى اللهِ اَلمُتَوَاضِعُونَ، اَبْعَدُ النَّاسِ مِنَ اللهِ اَلمُتَكَبِّرُونَ»(7)؛ (امام صادق(عليه السلام) فرمودند: در بين سخنانى كه خداوند عزوجل به حضرت داود(عليه السلام) وحى كرد، اين سخن بود: همچنان كه افراد متواضع نزديك ترين مردم به خداوند هستند، متكبرين هم دورترين مردم از خداوند هستند).
5ـ «قَالَ عَلِىٌّ(عليه السلام): فَاعتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ اللهِ بِاِبلِيسَ اِذْ اَحَبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِيلَ وَ جَهْدَهُ الجَهِيدَ وَ كَانَ قَد عَبَدَ اللهَ سِتَّةَ آلَافٍ... عَنْ كِبرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَمَنْ ذا بَعْدَ اِبلِيسَ يَسْلِمُ عَلَى اللهِ بِمِثلِ مَعصِيَتِهِ؟! كَلّا مَا كَانَ اللهُ سُبحَانَهُ لِيَدخُلَ الجَنَّةَ بَشَراً بِاَمرِ اَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَكاً اِنّ حُكْمَهُ فِى اَهلِ السَّمَاءِ وَ اَهلِ الاَرضِ لَوَاحِدٌ»(8)؛ (از آنچه خداوند با ابليس رفتار كرد پند و عبرت گيريد، در آن هنگام كه اعمال و عبادات طولانى و تلاش و كوشش هاى شش هزار ساله او به خاطر ساعتى تكبر ورزيدن بر باد رفت، با اين حال چه كسى بعد از ابليس مى تواند از كيفر خدا در برابر انجام همان معصيت مصون بماند؟ نه، هرگز، ممكن نيست خداوند انسانى را به بهشت بفرستد، در برابر كارى كه به خاطر آن به ظاهر فرشته اى را از بهشت رانده است،(9) حكم خداوند درباره اهل آسمان و زمين يكى است).
ممكن است سؤال شود آيا عادلانه است اعمال و عبادات 6000 ساله يك فرد با يك ساعت معصيت از بين برود؟! در جواب بايد گفت: تعجب ندارد، چه بسا اعمال بيش از 6000 سال هم با يك عصيان و نافرمانى نابود شود، زيرا بعضى از خلافكارى ها و معاصى جنبه انفجارى دارد، اين سؤال مثل اين است كه كسى بگويد: آيا مى شود سد كرج را كه شايد مثلاً 20 سال طول كشيده تا ساخته شده يا بناء معظّمى را كه 50 سال طول كشيده تا ساخته شده با يك مواد منفجره نابود كنند؟ چه بسا شخصى در لحظه آخرِ عمر، تمام سرمايه هاى اندوخته 100 ساله خود را از دست بدهد. در حديثى به اين مضمون آمده كه تواضع آن است كه خود را بالاتر از ديگرى ندانى حتى بالاتر از شرابخوار و معصيت كار، زيرا ممكن است جريان ساحران فرعون پيش آيد كه پس از اين همه انحراف، اولين مؤمنان به حضرت موسى(عليه السلام) شدند كه با تهديد فرعون مبنى بر قطع دست و پا و آويزان كردن آنها بر درخت از هدف خود يعنى ايمان به خداوند منصرف نگشتند، تا جايى كه در روايات آمده فرعون تهديدش را عملى كرد. صاحب «مجمع البيان» درباره ساحران مى فرمايد: «اَصْبَحُوا كُفّاراً سَحَرَةً وَ اَمسَوا شُهَدَاءً بَرَرَةً»؛ (صبح كردند درحالى كه كافرانى ساحر بودند و عصر كردند در حالى كه شهيدان و نيكوكاران بودند). كوتاه سخن اين كه تكبر مانند مواد منفجره اى براى نابودى اعمال است، اگرچه انفجار يك لحظه و اعمال بيش از 6000 سال باشد و در مقابلِ [تكبر]، تواضع عامل بقاء، تواضع، مايه پذيرش حق و در مسير حقيقت قرار گرفتن است، اگرچه انحراف به اندازه انحراف ساحران فرعون باشد.
6. «قَالَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله عليه وآله): يَا اَبَاذَر مَنْ مَاتَ وَ فِى قَلْبِهِ مِثقَالُ ذَرَّةٍ مِن كِبرٍ لَم يَجِدْ رَائِحَةَ الجَّنَّةَ اِلَّا اَنْ يَتُوبَ قَبْلَ ذَلِكَ»(10)؛ (پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله) فرمودند: اى اباذر كسى كه بميرد و در قلبش به اندازه وزن ذره اى كِبر باشد، بوى بهشت را نمى يابد [استشمام نمى كند]). در اين كه مى فرمايد: بوى بهشت را نمى يابد، نكته اى نهفته است؛ زيرا در حديث آمده است كه بوى بهشت از فاصله 500 سال به مشام مى رسد ـ همانند باغ هاى گل كه از 50 مترى بويش به مشام مى رسد ـ نفرمود داخل بهشت نمى رود، كه احتمال داده شود تا نزديكى بهشت مى آيد و بوى آن را استشمام مى كند، بلكه فرمود: اصلاً به محلى كه بوى بهشت مى رسد، حق ورود ندارد، يعنى نزديك به 500 سال فاصله تا بهشت دارد چه رسد به اين كه وارد بهشت شود.(11)