آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

واژه «ربا» در قرآن زياد استعمال شده است. این واژه از ديدگاه لغویون داراى سه معناست: 1- زيادى 2- برتری 3- رشد؛ بنابراين آيات تحریم ربا در قرآن مجيد شامل هر دو نوع ربا (قرضى و معاوضه) مى شود؛ خواه زياده فعليه باشد يا وصفيّه يا انتفاعيّه يا عمليّه يا منافع و اگر غير از آيات شريفه قرآن هيچ دليلى بر حرمت این اقسام پنجگانه نداشتيم، اطلاق آيات مذكور براى اثبات مدّعى كافى بود؛ چون كلمه ربا، معناى وسيعى دارد كه شامل هر يك از اقسام پنجگانه زياده می شود.

واژه «ربا» در آيات قرآن زياد استعمال شده است و البته بايد معناى اين واژه را از ديدگاه علماى اهل لغت بررسى كرد، تا محدوده اطلاق آيات ربا، مشخص شود.
ديدگاه اهل لغت درباره واژه ربا:
راغب در كتاب «مفردات»(1) مى گويد: ربا در لغت داراى دو معناست: 1) زيادى 2) علوّ و برترى؛ سپس براى هر كدام از اين دو، آيات قرآن را شاهد مى آورد. در مورد معناى دوم: «فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَيها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ»(2)؛ (وقتى كه آب [باران را] بر زمين [مرده بى آب و علف] فرستاديم زمين به جنبش درمى آيد و رشد مى كند).
بعضى از ادباى عرب «رشد و نمو» را هم جزيى از معناى «ربا» دانسته اند؛ بنابراين معناى ربا، فزونى توأم با رشد است كه اين معناى سوم با آيه فوق سازگارتر است و «تربيت» را هم بدين جهت تربيت مى گويند كه فزونى در انسان بوجود مى آيد و انسان رشد و نموّ پيدا مى كند.
اين دانشمند معروف لغت سپس مى افزايد: «ربا» هرگونه زيادى در سرمايه است ولى در عرف شرع به زيادى خاصّى اطلاق مى گردد. خلاصه اينكه او براى ربا دو معنا ذكر كرده است: یکی «زيادى» و دیگری «رشد و نموّ».
2- صاحب مقاييس اللغة مى گويد: ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو يك معنا دارد و آن زيادى و رشد و نموّ است. به اين ترتيب هر سه مفهوم را، در معناى ربا جمع كرده است.
3- مؤلّف لسان العرب ـ كه از كتاب هاى لغت گسترده و فراگير است ـ در اين مورد مى گويد: ربا به معناى زيادى و نموّ است.
4- و بالاخره صاحب التحقيق فى كلمات القرآن الكريم مى فرمايد: «و التحقيق أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة، هو الانفتاح مع زيادة بمعنى أن ينفتح شي فى ذاته ثمّ ينحصل له فضل و زيادة»؛ يعنى مفهوم اصلى اين واژه گشايش توأم با افزايش است.
از مجموع آنچه در بالا آمده نتيجه گرفته مى شود كه ربا در لغت عرب داراى سه معناست: 1. زيادى 2. علو 3. نموّ؛ و در عرف شرع، زيادى در معاملات يا وام، با شرايط خاصّى است.
بنابراين آيات ربا در قرآن مجيد شامل هر دو نوع ربا (قرضى و معاوضه) مى شود؛ خواه زياده فعليه باشد يا وصفيّه يا انتفاعيّه يا عمليّه يا منافع و اگر هيچ دليلى غير از آيات شريفه قرآن بر حرمت اقسام پنجگانه زياده (فعلیه، وصفیه، ... كه در متن تحريرالوسيله آمده) نداشتيم، اطلاق آيات مذكور براى اثبات مدّعى كافى بود؛ چون كلمه ربا، معناى وسيعى دارد كه شامل هر يك از اقسام پنجگانه زياده مى شود.(3)،(4)