آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«ربا» در فقه اسلامى دو قسم است: 1- «ربای معاوضه» که باید سه شرط در آن جمع شود: الف) جنس «مكيل» يا «موزون» باشد. ب) هر دو کالای معامله از يك جنس باشد. ج) وزن یکی از طرفین معامله بیشتر باشد. 2- «رباى قرضى» به اين معنا كه چیزی را به كسى قرض بدهد و شرط كند كه به هنگام بازگرداندن، چيزى اضافه بدهد.

ربا در فقه اسلامى دو شاخه دارد:
1- شاخه معاوضه، كه اين نوع را رباى معاوضه مى نامند، و در كتاب البيع از آن بحث مى كنند.(1) رباى معاوضه داراى سه شرط است:
نخست: اينكه آن جنس «مكيل» يا «موزون» باشد، يعنى مانند شير كه با پيمانه، مثلا «ليتر» خريد و فروش مى شود و يا مانند گندم كه موزون است و مثلا با كيلو معامله مى گردد، باشد؛ بنابراين در اشياى شمردنى مانند لباس و وسايل منزل، رباى معاوضه نيست.
دوم: طرفين معامله از يك جنس باشد، مثل اينكه گندم را در مقابل گندم بدهد.
سوم: دو جنس هم وزن نباشند، بلكه وزن يكى بيشتر از ديگرى باشد؛ مثل اينكه يك كيلو گندم بدهد و 2 كيلو گندم بگيرد؛ هر چند اوّلى از نوع مرغوب و دومى نامرغوب باشد.
اگر این سه شرط در معامله ای جمع شود ربای معاوضه تحقق پیدا می کند؛ بنابراين اگر هر يك از شرايط سه گانه، مفقود شود رباى معاوضه تحقّق نمى يابد.
2- شاخه مربوط به وام ها كه معروف به رباى قرضى است و در فقه در كتاب القرض مورد بحث قرار مى گيرد.(2)
اين نوع از ربا شرايط رباى معاوضه را ندارد، بنابراين در رباى قرضى فرقى بين مكيل و موزون و معدود نيست؛ يعنى خواه جنس وام با پيمانه سنجيده شود يا با وزن يا با عدد، تفاوتی نمی کند. بلكه تنها ركن آن، شرط مقدار اضافى است به اين معنا كه جنس يا پولى را به كسى قرض بدهد و شرط كند كه به هنگام بازگرداندن، چيزى اضافه بدهد، خواه چيز اضافى از همان جنس باشد يا جنس ديگر يا حتّى خدمتى از خدمات باشد.(3)