آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

علاوه بر آیاتی از سوره های اسرا و هود که «سه وقت» را برای برای نمازهای یومیه مشخص کرده اند، در مهم ترین منابع حدیثی اهل سنت نیز گزارش هایی راجع به خوانده شدن نمازها در «سه وقت»، توسط پیامبر و در وضعیت هایی غیر از بیماری، سفر، باران و ... گزارش شده است. فقهای شیعه نیز «افضل» بودن نماز گزاردن در «پنج وقت» را می پذیرند، اما به نظر می آید کمبود وقت و برخی محدودیت های زندگی، توفیق این فضیلت را از انسان می گیرد. در چنین وضعیتی، نماز گزاردن در سه وقت، نماز را کم اهمیت نمی کند.

پیش از مناقشه در اصل این پرسش و راست آزمایی این ادعا که شیعه با جمع بین نمازهای پنج گانه، زمینه کم قدر و کم اهمیت شدن این فریضه را پدید آورده، ادله شیعه برای جواز شرعی چنین عملی را مروری کوتاه می کنیم.
در قرآن مجيد در دو آيه هنگامى كه سخن از اوقات نماز به ميان مى آيد، فقط «سه وقت» براى نمازهاى شبانه روز ذکر شده است.
آيه اول آیه 114 سوره هود است: «وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ»؛ (در دو طرف روز و بخشى از شب نماز را بر پاى دار).
تعبير «طرفى النهار» اشاره به نماز صبح است كه در آغاز روز انجام مى شود و نماز ظهر و عصر است كه وقت آنها تا غروب ادامه دارد؛ به عبارت ديگر استمرار وقت نماز ظهر و عصر تا غروب آفتاب به روشنى از اين آيه استفاده مى شود. امّا «زلفا من الليل» با توجّه به اين كه «زلف» جمع «زلفة» است كه به معناى بخش هايى از اوايل شب مى باشد آن هم اشاره به وقت نماز مغرب و عشاست.
آيه دوّم آیه 78 سوره اسراست: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»؛ (نماز را از آغاز زوال ظهر تا تاريكى شب برپا دار همچنين قرآن فجر [نماز صبح] را).
«دلوک» به معناى متمايل شدن است و در اينجا اشاره به تمايل آفتاب از خط نصف النهار يعنى زوال ظهر است. غسق الليل به معناى تاريكى شب است كه بعضى آن را به اوايل شب تفسير كرده اند و بعضى به نصف شب؛ زيرا همان گونه كه «راغب» در «مفردات» گفته است «غسق» به معناى شدّت تاريكى شب مى باشد(1) كه همان نيمه شب است.
بنابراين «دلوک شمس» اشاره به آغاز وقت نماز ظهر و «غسق الليل» اشاره به پايان وقت نماز مغرب و عشاست و قرآن فجر نيز اشاره به نماز صبح است.
در هر صورت در آيه شريفه تنها «سه وقت» براى نمازهاى يوميّه بيان شده است نه «پنج وقت» و اين دليل بر جواز نماز در سه وقت است.(2)
از طرفی در روایات منابع معروف اهل سنت، مانند صحيح مسلم، بخارى، سنن ترمذى، موطّأ مالك، مسند احمد، سنن نسائى، مصنف عبد الرزاق و ... كه همه از منابع مشهور و شناخته شده اهل سنت است، حدود سى روايت درباره «جمع ميان نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشا»، حتی در شرایطی «غیر از سفر و مطر (باران) و خوف ضرر»، نقل شده است.
اين روايات عمدتا به پنج راوى معروف بر مى گردد که عبارتند از: 1- ابن عبّاس‏ 2- جابر بن عبد الله انصارى‏ 3- ابو أيوب انصارى‏ 4- عبد الله بن عمر 5- ابو هريره‏.
برخی از آن احادیث از این قرار است:
1- ابو الزبير از سعيد بن جبير از ابن عبّاس نقل مى كند: «صَلى رَسُولُ اللَه(صَلى اللَهُ عَلَيهِ وَآله) الظُهرَ وَ العَصرَ جَمِيعاً بِالمَدِينَةِ فِى غَيرِ خَوف وَ لَا سَفَر»(3)؛ (رسول خدا (صلى الله عليه و آله) نماز ظهر و عصر را هر دو با هم به جا آورد در حالى كه نه ترسى بود و نه سفرى).
ابو الزبير مى گويد از سعيد بن جبير پرسيدم چرا پيامبر(صلى الله عليه و آله) چنين كارى را كرد؟ سعيد گفت من نيز همين سؤال را از ابن عبّاس پرسيدم در جواب گفت: «أرَادَ أن لَا يَحْرَجَ أحَداً مِن أمّتِهِ»(4)؛ (مقصود حضرت اين بود كه هيچ يک از امّتش به زحمت نيافتد). 2- در حديث ديگرى از ابن عبّاس مى خوانيم: «جَمَعَ رَسُولُ اللَه(صَلى اللَهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) بَينَ الظُهرَ وَ العَصر وَ المَغرب وَ العشَاء فِى المَدِينَةِ فِى غَير خَوف وَ لَا مَطر»(5)؛ (پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) در ميان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا در مدينه بدون خوف و باران جمع كرد). در ذيل حديث دارد این گونه روایت شده که از ابن عباس پرسيدند مقصود پيامبر از اين كار چه بود؟ در جواب گفت: «أرَادَ أن لَا يَحرَج»(6)؛ (مقصود حضرت اين بود كه هيچ يک از مسلمانان به زحمت نيافتد).
3- عبد الله بن شقيق مى گويد: «خَطَبَنا ابن عَبّاس يَوماً بَعدَ العَصرِ حَتّى غَرُبَت الشَمس وَ بَدَت النُجُوم وَ جَعَلَ النَاس يَقُولُون الصَلَاة الصَلَاة! قَالَ فَجَائَهُ رَجُل مِن بَنِى تَمِيم لَا يَفتَر وَ لَا يَتنى: الصَلَاة، الصَلَاة فقال: ابنُ عَبَّاس أ تعلمَنِي بِالسُنِّة، لِا أمّ لِك ثُمَّ قَال: رَأيتُ رَسُولُ اللَه (صَلَى اللَه عَلَيهِ وَ آلِه) جَمَعَ بَينَ الظُهر وَ العَصر وَ المَغرِب وَ العشاء قَالَ عَبدُالله بن شَقِيق: فَحَاكَ فِى صَدرِى مِن ذَلِك شَى‏ء فَأتَيتَ أبَا هُرَيرة فَسَألتُهُ، فَصَدّق مَقَالَته»(7)؛ (عبد الله بن شقيق مى گويد روزى ابن عبّاس براى ما بعد از نماز عصر خطبه خواند تا آفتاب غروب كرد و ستاره ها ظاهر شد. مردم صدا زدند نماز نماز. سپس مردى از طايفه بنى تميم آمد و پيوسته مى گفت: نماز نماز! ابن عبّاس گفت: تو مى خواهى سنّت پيامبر(صلى الله عليه و آله) را به من ياد بدهى اى بى ريشه! رسول خدا (صلى الله عليه و آله) ميان نماز ظهر و عصر [همچنين] مغرب و عشا را جمع كرد. عبد الله بن شقيق مى گويد: در دل من شكّى پيدا شد نزد ابوهريره آمدم از او پرسيدم او سخن ابن عبّاس را تصديق كرد).
4- جابر بن زيد مى گويد ابن عبّاس گفت: «صَلّى النَبِى(صَلَى اللَه عَلَيهِ وَ آلِه) سَبعاً جَمِيعاً وَ ثَمَانِياً جَمِيعاً»(8)؛ پيغمبر اكرم(صلى الله عليه و آله) هفت ركعت با هم و هشت‏ ركعت با هم نماز خواند [اشاره به جمع ميان نماز مغرب و عشا و نماز ظهر و عصر است]).
5- سعيد بن جبير از ابن عباس نقل مى كند: «جَمَعَ رَسُولُ اللَه(صَلَى اللَه عَلَيهِ وَ آلِه) بَينَ الظُهر وَ العَصر وَ بَين المَغرِبِ وَ العَشاء بِالمَدِينَةِ مِن غَيرِ خَوف وَ لَا مَطَر قَالَ: فَقيِلَ لِابنِ عَبَّاس: مَا أرَادَ بِذَلِك؟ قَالَ: أرَاد أن لَا يَحرجَ أمَّتِهِ»(9)؛ (پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله) در مدينه ميان ظهر و عصر و ميان مغرب و عشا جمع كرد بى آن كه خوف [از دشمن] يا باران وجود داشته باشد. از ابن عبّاس پرسيدند مقصود حضرت از اين كار چه بود؟ گفت: مى خواست امّتش به زحمت نيافتد).
تقريباً در تمام احاديث بالا و مشابه این احادیث كه در كتب معروف و منابع درجه اوّل اهل سنّت نقل شده و سند آنها به جمعى از بزرگان صحابه مى رسد، روى دو نكته تأكيد شده است:
نخست اين كه رسول خدا(صلى الله عليه و آله) جمع ميان دو نماز را در حالى انجام داد كه مشكل خاصّى مانند باران يا سفر يا ترس از دشمن، وجود نداشت.
ديگر اين كه هدف آن حضرت «توسعه بر امّت» و «رفع عسر و حرج» بوده است.(10)
قرآن مى گويد: «وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ»(11)؛ (و در دين [اسلام] كار سنگين و سختى بر شما قرار ندارد)؛ به يقين پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله) نیز با نظر وسيعش همه مسلمين جهان را در تمام اعصار و قرون مى ديد، به همين جهت بر امت خود منت نهاد و كار را وسعت بخشيد تا همگان در هر زمان و هر مكان بتوانند به آسانى نمازهاى روزانه را انجام دهند.
حال که ادله شرعی جواز چنین جمعی میان نمازها تا حدودی تبیین شد، می گوییم:
این گونه جمع به هیچ وجه منجر به کاسته شدن از اهمیت و احترام نماز نمی شود؛ در نگاه فقهای شیعه در عين تأكيد بر «افضليت نماز در پنج وقت» و جدا از هم، مسأله «ترخيص و اجازه در انجام نمازها در سه وقت»، يک عطيه الهى براى تسهيل در امر نماز و توسعه بر مردم محسوب مى شود و آن را هماهنگ با روح اسلام كه «شريعت سمحه سهله» است مى دانند.
حق اين است كه به مقتضاى‏ حدیث نبوی «بُعِثْتُ إلَى الشَّرِيعَةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ»(12)؛ (خدا مرا مبعوث كرده است بر شريعت و دينى كه با سماحت [باگذشت] و آسان است) و به مقتضاى روايات متعدّدى كه از رسول خدا(صلى الله عليه و آله) مبنی بر «جواز جمع» نقل شده، «در عين تأكيد بر فضيلت نماز در پنج وقت آن هم به جماعت»، اجازه دهيم كه مردم نمازهاى خود را در سه وقت حتّى به صورت فرادا انجام دهند.(13)
بنابر این با توجّه به اینکه «فضيلت داشتن پنج وقت جاى انكار نيست»، و با توجه به اینکه «همه ما (شیعه و سنّی) به آن معتقديم» و با توجّه به «جواز جمع نماز های پنج گانه در سه وقت» و با توجه به «محدویّتهای زندگی»، نماز گزاردن در «سه وقت» از اهمیّت نماز نمی کاهد.
در توضیح «وقت جمع نماز ها» باید گفت: همچنانکه این نماز های پنجگانه وقت «فضیلت» دارند، هر کدام وقت «مخصوص» دارند که نماز دیگری را نمی توان به جای آن خواند؛ مثل اولین لحظات بعد از اذان ظهر، که وقت مخصوص و فضیلت نماز ظهر است؛ در این وقت تا نماز ظهر خوانده نشود نماز عصر خوانده نمی شود. همچنین آخرین لحظات روز، که فقط به اندازه ادای یک نماز چهار رکعتی وقت مانده، جز نماز عصر نماز دیگری خوانده نمی شود؛ در این صورت اگر نماز ظهر هم به تاخیر افتاده باشد، حق ادای آن را نداریم و قضا شده است.
این نمازها وقت مشترکی نیز دارند که می توان با رعایت ترتیب، نماز ظهر و مغرب را در وقت فضیلتشان و نمازهای عصر و عشاء را در وقت مشترک و قبل از وقت فضیلتشان خواند. همچنین می توان نماز های ظهر و مغرب را از وقت فضیلت به وقت مشترک تاخیر انداخت، که در این صورت نماز های عصر و عشاء یا در وقت مشترک یا در وقت فضیلت و یا در وقت اختصاصی قرار می گیرند.