آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرآن مجيد درسوره فصّلت ،آيه 53 با صراحت مى گويد:«ما آيات آفاقى و انفسى (عجائب آفرينش خداوند در جهان بزرگ و در درون وجود انسان) را به آنها نشان مى دهيم تا آشكار گردد كه او حق است». درسوره ذاريات، آيه 21 نیز مى فرمايد: «در درون وجود شما آيات خداست، آيا نمى بينيد؟». پیامبر(ص) می فرماید: «كسى كه مخلوق را بشناسد خالق را مى شناسد، و كسى كه رزق را بشناسد رازق را مى شناسد، و كسى كه خود را بشناسد پروردگارش را مى شناسد».

قرآن مجيد با صراحت مى گويد: (ما آيات آفاقى و انفسى [عجائب آفرينش خداوند در جهان بزرگ و در درون وجود انسان] را به آنها نشان مى دهيم تا آشكار گردد كه او حق است)؛ «سَنُريهِمْ آياتِنا فِى الاْفاقِ وَ فى اَنـْفُسِهِمْ حَتّى يَتَبَـيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الْحَقُّ».(1)
در جاى ديگر مى فرمايد: (در درون وجود شما آيات خداست، آيا نمى بينيد؟)؛ «وَ فى اَنـْفـُسِكُمْ اَفـَلا تـُبـْصِرُونَ».(2)
بعضى از محقّقان از آيه مربوط به عالم ذر نيز همين استفاده را كرده اند كه «معرفة النّفس» پايه «معرفة اللّه» است، آنجا كه مى فرمايد: «وَ اِذْ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنى آدَمَ مِنْ ظُـهُورِهِمْ ذُرِّيـَتَهُمْ وَ اَشْهَدَهُمْ عَلى اَنْفـُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبـِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا»(3)؛ (به خاطر بياور هنگامى را كه پروردگارت از پشت فرزندان آدم ذريّه آنان را برگرفت و آشكار ساخت و آنها را گواه بر خويشتن نمود [و اسرار وجودشان را به آنها نشان داد و فرمود] آيا من پروردگار شما نيستم؟ آنها همگى گفتند: آرى گواهى مى دهيم!).
در تفسير الميزان مى خوانيم: «انسان هر قدر متكبّر باشد، و فراهم بودن اسباب زندگى او را به غرور وا دارد، نمى تواند اين حقيقت را انكار كند كه مالك وجود خويش نيست، و استقلالى در تدبير خويشتن ندارد، چه اين كه اگر مالك خويشتن بود، خود را از مرگ و ساير آلام و مصائب زندگى باز مى داشت، و اگر مستقل به تدبير خويش بود، هرگز نياز به خضوع در مقابل عالم اسباب نداشت ... بنابراين، نياز ذاتى انسان به پروردگار و مالك مدبّر، جزء حقيقت وجود اوست، و فقر و نياز بر پيشانى جانش نوشته شده، اين حقيقتى است كه هر كس از كمترين شعور انسانى برخوردار باشد به آن اعتراف مى كند، و تفاوتى ميان عالم و جاهل و صغير و كبير، در اين مسأله نيست!
بنابراين، انسان در هر مرحله اى از انسانيّت باشد، به روشنى مى بيند كه مالك و مدبّر و پروردگارى دارد، چگونه نبيند در حالى كه نياز ذاتى خود را به روشنى مى بيند.
لذا بعضى گفته اند كه آيه اشاره به حقيقتى مى كند كه انسان در زندگى دنيا آن را در مى يابد كه در همه چيز از شؤون حيات خود، نيازمند است ـ نيازمند به بيرون وجود خود ـ پس معنى آيه شريفه اين است كه ما انسانها را به نياز و احتياجشان آگاه ساختيم و آنها به ربوبيّت ما اعتراف كردند».(4)
به اين ترتيب ثابت مى شود كه شناخت حقيقت نفس انسان با صفات و ويژگيهايش، سبب معرفة اللّه و شناخت خداست.
حديث معروف «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ»(5)؛ (هركس خود را بشناسد پروردگارش را خواهد شناخت). نيز ناظر به همين است.
اين حديث گاهى به صورت بالا، و گاه به صورت «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ»(6)، گاه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و گاه از اميرمؤمنان على(عليه السلام) و گاه از صحف ادريس، نقل شده است.
در بحارالانوار از كتاب ادريس پيامبر(عليه السلام) در صحيفه چهارم كه صحيفه معرفت است چنين نقل شده: «مَنْ عَرَفَ الْخَلْقَ عَرَفَ الْخالِقَ، و مَنَ عَرَفَ الرِّزْقَ عَرَفَ الرَّازِقَ، وَ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ»(7)؛ (كسى كه مخلوق را بشناسد خالق را مى شناسد، و كسى كه رزق را بشناسد رازق را مى شناسد، و كسى كه خود را بشناسد پروردگارش را مى شناسد).
به هر حال مضمون اين حديث در چند جاى از بحارالانوار از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) يا ساير معصومين(عليهم السلام) يا ادريس پيامبر(عليه السلام) و همچنين از امام علىّ بن ابى طالب(عليه السلام) در غرر الحكم نقل شده است .(8)
علاّمه طباطبايى در تفسير الميزان بعد از ذكر اين حديث شريف مى فرمايد: «شيعه و سنّى اين حديث را از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده اند و اين يك حديث مشهور است.(9)، (10)