آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

اعمال ما از صفات درونى ما سرچشمه مى گيرد؛ بنابراین براى اصلاح جامعه و اصلاح اعمال مردم بايد به اصلاح ريشه هاى اخلاقى پرداخت. به همين دليل، بيشترين كوشش انبياى الهى و مصلحان جوامع، صرف تربيت صحيح و پرورش فضائل اخلاقى افراد شده است. از سوى ديگر، اعمال انسان، خواه ناخواه در روح او اثر مى گذارد و تكرار آن، آن اثر را پررنگ تر مى كند تا اینکه تدريجاً به «عادت» و کم کم به «حالت» و «ملكه» و ويژگى اخلاقى تبدیل می شود.

رابطه اخلاق و عمل، و تأثير اخلاق در عمل، چيزى نيست كه بر كسى مخفى باشد؛ چرا كه اعمال ما معمولا از صفات درونى ما سرچشمه مى گيرد. شخصى كه بخل يا حسد يا تكبّر در درون قلب او لانه كرده و روح و فكر او را به رنگ خود در آورده است، طبيعى است كه اعمالش به همان رنگ باشد؛ حسود هميشه اعمالش نشان مى دهد كه اين خوى زشت، همچون جرقه آتشى در جان او شعله ور است و او را آرام نمى گذارد؛ همچنين افراد متكبّر، راه رفتن، سخن گفتن و نشست و برخاست آنها همه رنگ تكبّر دارند، و اين حكم در تمام صفات اخلاقى خوب و بد جارى و سارى است.
به همين دليل، بعضى از محقّقان اين گونه اعمال را اعمال اخلاقى مى دانند؛ يعنى، اعمالى كه صرفاً ناشى از اخلاق نيك و بد است، در مقابل اعمالى كه گاه از انسان سر مى زند و مثلا تحت تأثير امر به معروف و نهى از منكر و ارشاد و اندرز صورت گرفته، بى آن كه ريشه اخلاقى داشته باشد، البتّه اين گونه اعمال نسبت به اعمال اخلاقى كمتر است.
و از اينجا مى توان نتيجه گرفت كه براى اصلاح جامعه و اصلاح اعمال مردم بايد به اصلاح ريشه هاى اخلاقى عمل پرداخت، چرا كه غالب اعمال متّكى به ريشه هاى اخلاقى است.
به همين دليل، بيشترين كوششهاى انبياى الهى و مصلحان جوامع اسلامى، مصروف اين امر شده است كه با تربيت صحيح، فضائل اخلاقى را در فرد فرد جامعه پرورش دهند و رذائل را به حدّ اقل برسانند تا اعمال كه تراوش صفات اخلاقى است اصلاح گردد. تعبير به تزكيه در آيات متعدّد از قرآن مجيد نيز اشاره به همين معنى است، اين از يك سو.
از سوى ديگر، تكرار يك عمل نيز مى تواند تأثيرى در شكل گيرى اخلاق بگذارد، زيرا هر عملى انسان انجام مى دهد، خواه ناخواه اثرى در روح او مى گذارد و تكرار آن، آن اثر را پررنگ تر مى كند و تدريجاً تبديل به عادت مى شود، و باز تكرار بيشتر سبب مى گردد كه از مرحله عادت بگذرد و به «حالت» و «ملكه» تبديل شود و يك ويژگى اخلاقى در انسان به وجود آورد. بنابراين، عمل و اخلاق در يكديگر تأثير متقابل دارند و هر كدام مى تواند به نوبه خود سبب پيدايش ديگرى شود.(1)