آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ابوتمّام حبیب بن اوس، بگفته جاحظ از بزرگان امامیه و در علوم ادبی بی نظیر و مرجعى براى کسب فضیلت و کمال بوده است. وى نشانه اى در  ثبت و ضبط حقایق بوده حتی بحتری گفته: من پیرو و گیرنده مطالب از او هستم. عمارة بن عقیل می گوید: اوشاعرترین مردم است، وى درباره اهل بیت(ع) اشعار زیادى دارد ولیکن به دلائلی در دیوانش چاپ نشده و درباره تاریخ ولادت و وفات وی نیز اختلافات زیادی است.

ابو تمّام حبیب بن اوس بن ... بن یعرب بن قحطان(1).
وى چنانکه جاحظ(2) گفته است یکى از بزرگان امامیّه بوده، و در میان بزرگان شیعه در علوم ادبى در زمانه اى قدیم بى نظیر، و از بزرگان علم لغت، به شمار مى رود و مرجعى براى کسب فضیلت و کمال بوده است.
شعر و سبک هاى آن از او گرفته مى شده، و هیچ کس در تقدّم و پیش بودن در شعر گویى، و در شیفتگى وى نسبت به آل گرامى رسول خدا(صلوات الله علیهم) اختلاف ندارد. وى نشانه اى در  ثبت و ضبط حقایق بوده است، تا جایى که گفته شده: «او غیر از هزار قصیده در بحر رجز، و غیر از قطعه ها و قصیده هاى فراوان، چهار هزار دیوان شعر را حفظ بوده است»(3).
نامبرده فردى باهوش، زیرک و با فهم بوده، شعر را دوست مى داشت، و به ظرافت و خوش اخلاقى و کرامت نفس معروف بوده است.
حسین بن اسحاق مى گوید:
به بحترى گفتم: مردم گمان مى کنند تو شاعرتر از ابو تمّام هستى. گفت: سوگند به خدا این گفته سودى براى من و ضررى براى او ندارد، سوگند به خدا نان نخوردم مگر به واسطه او، و دوست داشتم مطلب آنچنان که مردم مى گویند باشد و لکن سوگند به خدا من پیرو او و پناهنده به او و گیرنده مطلب از او هستم، (باد ملایم من نزد هواى او از حرکت مى ایستد و زمین من نزد آسمان وى به زیر مى آید)؛ «نسیمی یرکُد عند هوائه، وأرضی تنخفض عند سمائه»(4).
و عمارة بن عقیل در سخنى که ابن عساکر در تاریخ خود(5) از او نقل کرده، گفته است:
وى وقتى این شعر را شنید:
وطول مقام المرءِ بالحیِّ مُخلِقٌ *** لدیباجَتَیهِ فاغتَرِبْ تَتَجَدّدِ
فإنّی رأیت الشمسَ زیدت محبّةً *** إلى الناس أن لیست علیهم بسرمدِ
(و زیاد ماندن مرد در جایى چهره او را براى آنان کهنه مى کند پس دورى گزین تا نو شوى. همانا من خورشید را دیدم که چون همیشگى نیست مردم آن را زیاد دوست دارند).
گفت: اگر شعر با لفظ خوب، و معانى زیبا، و یکنواختى مرادات و مفاهیم، و متعادل بودن کلام، امتیاز مى یابد، این ویژگى ها در شعر ابو تمّام وجود دارد و او شاعرترین مردم است، و اگر شعر خوب با غیر این ویژگى ها امتیاز مى یابد، پس من از آن آگاه نیستم .
دیوان شعر ابوتمّام:
گفته مى شود: وى شعرى تدوین نکرده است، لکن آن گونه که در «بغیة الوعاة» آمده است، از اینکه عثمان بن مثنى قرطبى متوفّاى (273) دیوان وى را بر او خوانده است(6)، بر مى آید که اشعار وى در زمان حیاتش تدوین شده بود، و پس از او گروهى از بزرگان و ادیبان به مرتّب کردن و خلاصه کردن و شرح و حفظ آن اعتنا ورزیدند.
ظاهراً نسخه اى که از دیوان ابو تمّام چاپ شده همان است که توسّط ابوبکر محمّد بن یحیى صولى، متوفّاى (335)، بر اساس حروف الفبا مرتّب شده است، هر چند در این نسخه مقدار زیادى از اشعار وى از قلم افتاده است؛ چرا که نجاشى در کتاب خود «فهرست»(7) نوشته است:
وى درباره اهل بیت[عليهم السلام] اشعار زیادى دارد. و احمد بن حسین گفته است: وى یک نسخه قدیمى دیده است که شاید این نسخه در زمان حیات ابو تمّام یا نزدیک به آن نوشته شده باشد و در آن قصیده اى است که ائمّه را یاد مى کند تا به ابو جعفر دوم (امام جواد(علیه السلام)) مى رسد؛ زیرا در ایّام حیات آن حضرت وفات کرده است.
لکن در دیوان چاپ شده، چیزى از این اشعار فراوان به غیر از قصیده رائیّه یافت نمى شود؛ پس یا دستى که در چاپ کتاب ها امین شمرده مى شود، این قصیده ها را هنگام چاپ کردن دیوان حذف کرده است، چنانچه با دیوان غیر او نیز این کار را کرده است، یا هنگام چاپ، این قصیده ها به او نرسیده است، و یا آنچه چاپ شده اشعارى است که ابو العلاء معرّى آن را خلاصه کرده است.
ولادت و وفات وى:
درباره ولادت و وفات وى به چیزى از آنچه در فرهنگنامه ها آمده یقین نداریم؛ زیرا در آنها اختلاف زیادى است. و شایسته است به آنچه از پسرش تمّام نقل شده، بسنده کنیم؛ چرا که اهل خانه داناترند که در خانه چه خبر است «أهل البیت أدرى بما فی البیت»، لکن باز هم اختلاف فرهنگنامه ها در سخنان نقل شده از وى، اطمینان به آن را نیز سلب مى کند؛ و مجموع گفته ها این است: وى در سال (172) یا (188) یا (190) یا (192) دیده به جهان گشود، و در سال (228) یا (231) یا (232) در موصل دیده از جهان فرو بست و در آن جا دفن شد.(8)