آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

محتوای این سوره را می توان به چند بخش تقسیم کرد: در بخش اول، سخن از قرآن است. سپس بحثى پیرامون نشانه هاى خداوند، آفرینش انسان، رستاخیز و حوادث قبل و بعد از آن و بعد بحثهاى مؤثر و تکان دهنده اى از بشارت و انذار دارد و به همین مناسبت، اشاره کوتاهى به تاریخ بنى اسرائیل و سرگذشت موسى(ع) و اشاره اى به احوال گروهى دیگر از امتهاى پیشین و سرنوشت دردناک آنها مى کند. بار دیگر به مسأله«توحید و نشانه هاى عظمت خدا» باز مى گردد و با«تهدید دشمنان لجوج» سوره را پایان مى دهد.

معروف این است: این سوره در «مکّه» نازل شده است. بعضى از مفسران هیچ یک از آیات آن را استثناء نکرده اند، ولى بعضى دیگر، آیات 18 تا 20 را «مدنى» مى دانند و معتقدند: این سه آیه در «مدینه» نازل شده، در حالى که، هیچ قرینه و نشانه اى در این آیات از مدنى بودن به چشم نمى خورد.
نام این سوره، در بعضى از روایات و در لسان مشهور مفسران، «سوره سجده» یا «الم سجده» است و گاه براى مشخص ساختن آن، از سوره «حم سجده» آن را به نام «سجده لقمان» مى خوانند، چرا که بعد از سوره «لقمان» قرار گرفته.
در بعضى از روایات نیز از آن به «الم تنزیل» یاد شده.
«فخر رازى» و «آلوسى» نیز نام سوره «مضاجع» را از جمله نام هاى آن ذکر کرده اند (به تناسب آیه 16 این سوره «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ») .
این سوره، به حکم آن که از سوره هاى «مکّى» است خطوط اصلى سوره هاى مکّى یعنى بحث از «مبدأ»، «معاد»، «بشارت» و «انذار» را قویّاً تعقیب مى نماید و روى هم رفته در آن چند بخش جلب توجه مى کند:
1 ـ قبل از هر چیز، سخن از عظمت قرآن و نزول آن از سوى پروردگار عالمیان و نفى اتهامات دشمنان از آن است.
2 ـ بحثى پیرامون نشانه هاى خداوند در آسمان و زمین و تدبیر این جهان دارد.
3 ـ بحث دیگرى پیرامون آفرینش انسان از «خاک» و «آب نطفه» و «روح الهى» و اعطاى وسائل فراگیرى علم و دانش، یعنى چشم و گوش و خرد، از سوى خداوند به او مى باشد.
4 ـ بعد از آن از رستاخیز و حوادث قبل از آن، یعنى مرگ و بعد از آن یعنى سؤال و حساب سخن مى گوید.
5 و 6 ـ بحثهاى مؤثر و تکان دهنده اى از بشارت و انذار دارد، مؤمنان را به جنة المأوى نوید مى دهد و فاسقان را به عذاب آتش تهدید مى کند.
7 ـ به همین مناسبت، اشاره کوتاهى به تاریخ بنى اسرائیل و سرگذشت موسى(علیه السلام) و پیروزى هاى این امت دارد.
8 ـ و باز به تناسب بحث بشارت و انذار، اشاره اى به احوال گروهى دیگر از امتهاى پیشین، و سرنوشت دردناک آنها مى کند.
9 و 10 ـ بار دیگر به مسأله «توحید و نشانه هاى عظمت خدا» باز مى گردد و با «تهدید دشمنان لجوج» سوره را پایان مى دهد.
به این ترتیب، هدف اصلى سوره، تقویت مبانى ایمان به مبدأ و معاد، و ایجاد موج نیرومندى از حرکت به سوى تقوا و بازدارى از سرکشى و طغیان، و توجه به ارزش مقام والاى انسان است، که مخصوصاً در آغاز حرکت اسلام، و در محیط «مکّه» فوق العاده لازم بوده.(1)