آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

پیوند نزدیکی میان محتوای سوره ألم نشرح و سوره «و الضّحى» وجود دارد و مانند آن سوره مواهب الهى بر پیامبر(ص) شمرده شده است؛ لذا این سوره بر سه محور دور مى زند: یکى، بیان سه نعمت معنوی بر پیامبر(ص) و دیگرى بشارت به پیامبر از نظر بر طرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و سوم، توجه به خداوند یگانه و تحریص و ترغیب به عبادت و نیایش.

معروف این است که: سوره «ألم نشرح» بعد از سوره «و الضّحى» نازل شده است و محتواى آن نیز همین مطلب را تأیید مى کند؛ چرا که در این سوره، باز قسمتى از مواهب الهى بر پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) شمرده شده است، در واقع سه نوع موهبت بزرگ در سوره «و الضّحى» آمده بود و سه موهبت بزرگ در سوره «أ لم نشرح».
مواهب گذشته بعضى مادى و بعضى معنوى بود، اما مواهب سه گانه این سوره همه جنبه معنوى دارد و عمدتاً این سوره بر سه محور دور مى زند:
یکى، بیان همین نعمت هاى سه گانه و دیگرى بشارت به پیامبر از نظر بر طرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و سوم، توجه به خداوند یگانه و تحریص و ترغیب به عبادت و نیایش.
و به همین دلیل، در روایات اهل بیت(علیهم السلام) این دو به منزله یک سوره شمرده شده است، لذا در قرائت نماز، براى این که یک سوره کامل خوانده شود، هر دو را با هم مى خوانند.
در میان اهل سنت نیز، بعضى طرفدار این نظریه هستند، چنان که «فخر رازى» از «طاووس» و «عمر بن عبد العزیز» نقل کرده: آنها نیز مى گفتند: این دو سوره، سوره واحده است و در یک رکعت هر دو را تلاوت مى کردند و میان این دو، «بسم اللّه» را حذف مى کردند. (1)
عجب این که: «فخر رازى» بعد از ذکر قول کسانى که آنها را سوره واحده مى دانند، مى گوید: این سخن درست نیست؛ زیرا محتواى آن دو با هم فرق دارد، سوره «و الضّحى» هنگامى نازل شد که رسول خدا از ایذاء کفار ناراحت بود و در محنت و اندوه به سر مى برد، در حالى که دومى وقتى نازل شد که پیغمبر خوشحال و شادمان بود، این دو چگونه با هم جمع مى شوند؟. (2)
ولى، این استدلال عجیبى است؛ چرا که هر دو سوره سخن از زندگى گذشته پیغمبر مى گوید و این در حالى بود که بسیارى از مشکلات را پشت سر نهاده و قلب پاک او غرق امید و سرور بوده است، هر دو سوره از مواهب الهى سخن مى گوید و گذشته سخت و پر محنت را یادآور مى شود، تا مایه تسلّى خاطر پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امیدوارى بیشتر و کامل تر گردد.
به هر حال، پیوند نزدیک محتواى این دو سوره، چیزى نیست که قابل شک و تردید باشد، نظیر همین معنى در سوره «فیل» و «قریش» نیز آمده.
در این که: این سوره در «مکّه» نازل شده یا «مدینه»، از بیانات فوق روشن مى شود: در «مکّه» نازل شده است.
ولى با توجه آیه: «وَ رَفَعْنا لَکَ ذِکْرَک»؛ (ما نام تو را بلند کردیم)، بعضى معتقدند: در «مدینه» نازل شده است، در آن زمان که آوازه اسلام و پیامبر همه جا را گرفته بود.
اما انصاف این است که: این دلیل قانع کننده نمى باشد؛ زیرا پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) با تمام مشکلاتى که در «مکّه» داشت، بلند آوازه و در تمام محافل سخن از قیام، رسالت و دعوت او بود و به وسیله اجتماع سالانه «حجّ»، این آوازه به سایر مناطق «حجاز»، مخصوصاً «مدینه» رسیده بود. (3)