آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

آیات آغاز سوره مزمّل، پیامبر(ص) را به قیام شبانه براى عبادت، تلاوت قرآن، و براى پذیرش یک برنامه سنگین آماده مى سازد؛ سپس او را به صبر و مقاومت با مخالفان دعوت مى کند؛ در ادامه بحث هائى پیرامون معاد، و ارسال موسى(ع) به سوى فرعون و سرکشى او را بیان مى دارد؛ در پایان نسبت به قیام شبانه تخفیف می دهد و بار دیگر دعوت به تلاوت قرآن، و خواندن نماز، دادن زکات و انفاق فى سبیل اللّه و استغفار مى نماید.

 لحن آیات سوره، به خوبى نشان مى دهد: با سوره هاى «مکّى» هماهنگ است، و به این ترتیب، احتمال نزول آن در «مدینه»، چنان که بعضى گفته اند، بعید به نظر مى رسد، ولى تفاوت لحن آغاز و انجام آیه، نشان مى دهد: در میان این آیات، فاصله زمانى قابل ملاحظه اى بوده است که بعضى از مفسران آن را «هشت ماه»، بعضى «یک سال» و بعضى حتى «ده سال» نوشته اند.(1)
بسیارى از آیات این سوره، نشان مى دهد: هنگامى نازل شده که پیامبر (صلى الله علیه وآله)دعوت علنى خود را شروع کرده بود، مخالفان در برابر او به مخالفت و تکذیب برخاسته بودند، و پیامبر(صلى الله علیه وآله)دستور پیدا کرده در این مرحله با آنها مدارا نماید.
لذا این احتمال که تمام سوره در آغاز دعوت پیامبر (صلى الله علیه وآله) نازل شده باشد، بسیار بعید به نظر مى رسد، ممکن است آیات نخستین آن چنین باشد، ولى مسلماً همه آیات آن چنین نیست؛ چرا که تعبیراتش نشانه گسترش اسلام، لااقل در سطح مکّه، و قیام مخالفین به مخالفت و مبارزه است، و مى دانیم چنین چیزى در سه سال آغاز دعوت وجود نداشت.
شأن نزولى که براى سوره یا قسمتى از آیات آن در روایات آمده نیز متفاوت است.
در بعضى از روایات آمده است: وقتى پیامبر(صلى الله علیه وآله) اولین پیام الهى و وحى را دریافت کرد، وحشت زده نزد «خدیجه» آمد (احساس ناراحتى جسمانى داشت و به استراحت پرداخت) فرمود: «مرا در جامه اى بپیچید» اینجا بود که «جبرئیل» نازل شد، و «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّل» را براى پیامبر(صلى الله علیه وآله) آورد.(2)
در حالى که در روایات دیگرى آمده است: این ماجرا زمانى بود که پیامبر(صلى الله علیه وآله) دعوت خود را آشکار کرده بود، و قریش در «دار الندوة» جمع شدند، تا در کار پیامبر(صلى الله علیه وآله) بیندیشند، و براى مقابله با او نام و شعارى انتخاب کنند.
بعضى گفتند: او «کاهن» است، ولى گروهى با این پیشنهاد مخالفت کردند.
بعضى دیگر گفتند: او «مجنون» است، اما باز گروهى مخالفت کردند.
بعضى عنوان «ساحر» را ترجیح دادند، آن را نیز نپذیرفتند.
سرانجام گفتند: هر چه هست «او میان دوستان جدائى مى اندازد» (بنابراین ساحر است) سپس مشرکان پراکنده شدند.
این سخن به پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسید، خود را در لباس هایش پیچید (و به استراحت پرداخت) در این هنگام جبرئیل آمد و «یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّل» و «یا أَیُّهَا الْمُدَّثِر» را بر آن حضرت خواند.(3)
نتیجه این که همانطور که قبلاً اشاره کردیم ظاهراً این سوره در «مکّه» نازل شده، و قطعاً قسمتى از آن، بعد از ظهور علنى اسلام، و نفوذ نسبى آن در «مکّه» بوده است، هر چند احتمال دارد، آیاتى از آغاز سوره، در اول بعثت نازل شده باشد.
به هر حال محتواى سوره را مى توان در پنج بخش خلاصه کرد:
بخش اول: آیات آغاز سوره است که پیامبر را به قیام شبانه براى عبادت، تلاوت قرآن، و براى آمادگى براى پذیرش یک برنامه سنگین آماده مى سازد.
بخش دوم سوره: او را به صبر، شکیبائى، مقاومت و مدارا با مخالفان در این مقطع خاص دعوت مى کند.
در بخش سوم: بحث هائى پیرامون معاد، و ارسال موسى بن عمران، به سوى فرعون، سرکشى و سپس عذاب دردناک او را بیان مى دارد.
در بخش چهارم: دستورات شدیدى را که در آغاز سوره پیرامون قیام شبانه آمده است، به خاطر گرفتارى هاى مسلمانان تخفیف مى دهد.
و در بخش پنجم: یعنى آخرین بخش سوره، بار دیگر دعوت به تلاوت قرآن، و خواندن نماز، دادن زکات و انفاق فى سبیل اللّه و استغفار مى نماید.(4)