آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

واژه «برزخ» در اصل، به معنى چیزى است که در میان دو شىء، حائل مى شود و سپس به هر چیزى که میان دو امر قرار گیرد «برزخ» گفته شده است، از این رو به جهانی که بین دنیا و آخرت قرار گرفته، «برزخ» گفته مى شود، و از آن تعبیر به عالم قبر و یا عالم ارواح می شود. آيات از قرآن صریحاً وجود چنین جهانى را اثبات مى کند، مانند ایات مربوط به حیات شهیدان: «هرگز گمان نکن کسانى که در راه خدا کشته شدند مردگانند، آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند».

واژه «برزخ» در اصل، به معنى چیزى است که در میان دو شىء، حائل مى شود و سپس به هر چیزى که میان دو امر قرار گیرد «برزخ» گفته شده است، روى همین جهت، به عالمى که میان دنیا و عالم آخرت قرار گرفته، «برزخ» گفته مى شود.
دلیل بر وجود چنین جهانى که گاهى از آن تعبیر به «عالم قبر» و یا «عالم ارواح» مى شود، از طریق ادله نقلیه است، آیات متعددى از قرآن مجید داریم که بعضى ظهور و بعضى صراحت در این معنى دارد.
آیه 100 سوره «مؤمنون» «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ» ظاهر در وجود چنین عالمى است، ـ هر چند بعضى خواسته اند کلمه برزخ را در این آیه به معنى مانعى براى بازگشت به این دنیا معرفى کنند و گفته اند: مفهوم آیه این است که پشت سر انسان مانعى است که او را از بازگشت به این جهان منع مى کند ـ .
ولى این معنى بسیار بعید به نظر مى رسد؛ زیرا تعبیر به «إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ»؛ (تا روز رستاخیز) دلیل بر این است که: این برزخ در میان دنیا و آخرت قرار گرفته، نه میان انسان و دنیا.
از آیاتى که صریحاً وجود چنین جهانى را اثبات مى کند، آیات مربوط به حیات شهیدان است مانند: «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»؛ (هرگز گمان نکن کسانى که در راه خدا کشته شدند مردگانند، آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند).(1)
در اینجا خطاب به پیامبر است، و در آیه 154 سوره «بقره» خطاب به همه مؤمنان کرده مى گوید: «وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ».
نه تنها در مورد مؤمنان عالى مقامى همچون شهیدان، جهان برزخ وجود دارد بلکه درباره کفار طغیانگرى همچون فرعون و یارانش نیز وجود برزخ صریحاً در آیه 46 سوره «مؤمن» آمده است، مى فرماید:
«النّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوّاً وَ عَشِیّاً وَ یَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»؛ (آنها [فرعون و یارانش] هر صبح و شام در برابر آتش قرار مى گیرند و به هنگامى که روز قیامت بر پا مى گردد فرمان داده مى شود: آل فرعون را در شدیدترین کیفرها وارد کنید).
البته آیات دیگرى را نیز براى این موضوع ذکر کرده اند که: در صراحت و ظهور، به پایه آیات فوق نمى رسد، تنها مطلبى که در آیات برزخ، باید مورد توجه قرار گیرد، این است که: به جز آیه مورد بحث ـ که مسأله برزخ را به طور کلى بیان کرده ـ بقیه مسأله را به صورت خصوصى ـ مثلاً در مورد «شهداء» یا «آل فرعون» ـ طرح کرده اند.
اما روشن است: نه آل فرعون خصوصیتى دارند، ـ که همانند آنها در جهان بسیار بوده ـ و نه شهیدان; چرا که قرآن مجید گروهى از صالحان و خاصان را همطراز آنها شمرده، در آیه 69 سوره «نساء» پیامبران، صدیقان، شهداء و صالحان را در کنار هم قرار مى دهد و مى فرماید: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِیْنَ».
و اما از نظر روایات ـ در کتب معروف شیعه و اهل تسنن، روایات فراوانى است که با تعبیرات مختلف و کاملاً متفاوت، از جهان برزخ، عالم قبر و ارواح و خلاصه جهانى که میان این عالم و عالم آخرت قرار دارد، سخن مى گوید:
در حدیث معروفى که در کلمات قصار «نهج البلاغه» آمده است، مى خوانیم: على(علیه السلام) هنگام مراجعت از جنگ «صفین» وقتى نزدیک کوفه، کنار قبرستانى که بیرون دروازه قرار داشت رسید، رو به سوى قبرها کرده، چنین گفت:
«یَا أَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَةِ وَ الَْمحَالِّ الْمُقْفِرَةِ وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ! یَا أَهْلَ التُّرْبَةِ! یَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ! یَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ! یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ! أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لاحِقٌ، أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَ أَمَّا الأَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَ أَمَّا الأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ، هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟
ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ: أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلامِ لاَ َخْبَرُوکُمْ أَنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوى»؛ (اى ساکنان خانه هاى وحشتناک و مکان هاى خالى، و قبرهاى تاریک! اى خاک نشینان! اى غریبان! اى تنهایان! اى وحشت زدگان! شما در این راه بر ما پیشى گرفتید، و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد، اگر از اخبار دنیا بپرسید: به شما مى گویم: خانه هایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان به نکاح دیگران در آمدند، و اموالتان تقسیم شد، اینها خبرهائى است که نزد ما است، نزد شما چه خبر؟!
سپس رو به یارانش کرده، فرمود: اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود حتماً به شما خبر مى دهند: بهترین زاد و توشه براى این سفر پرهیزکارى است).(2)
روشن است: تمام این تعبیرات را بر مجاز و کنایه نمى توان حمل کرد، بلکه همه آنها خبر از این واقعیت مى دهد که انسان بعد از مرگ داراى یک نوع حیات برزخى است، مى فهمد و درک مى کند و اگر اجازه سخن گفتن داشته باشد سخن هم مى گوید.(3)