آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداى متعال در سوره نساء کفاره قتل خطا را در سه مرحله بیان مى کند؛ اگر مقتول متعلق به خانواده ای مسلمان یا کفارى که با مسلمانان هم پیمانند باشد، قاتل باید برده مسلمانى را آزاد نماید و دیه مقتول را به صاحبان خون بپردازد؛ مگر این که خاندان مقتول، با رضایت خاطر از دیه بگذرند. ولی اگر خاندان مقتول از دشمنان مسلمانان هستند، کفاره قتل خطا تنها آزاد نمودن برده است و پرداخت دیه ضرورت ندارد. همچنین کسانى که امکان آزاد کردن برده را ندارند، باید دو ماه پى در پى روزه بگیرند.

خداى متعال در آیه 92 سوره «نساء» جریمه و کفاره قتل خطا را در سه مرحله بیان مى کند؛
صورت نخست این که: فرد بى گناهى که از روى اشتباه کشته شده، متعلق به خانواده مسلمانى باشد که در این صورت قاتل باید دو کار کند: صورت اول این که: برده مسلمانى را آزاد نماید؛ و دیگر این که: خون بهاى مقتول را به صاحبان خون بپردازد؛ مى فرماید: (کسى که فرد با ایمانى را از روى خطا به قتل برساند، باید برده مؤمنى را آزاد کند و خون بهائى به کسان او بپردازد)؛ «وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْریرُ رَقَبَة مُؤْمِنَة وَ دِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِه».
(مگر این که خاندان مقتول، با رضایت خاطر از دیه بگذرند)؛ «إِلاّ أَنْ یَصَّدَّقُوا».
صورت دوم این که: مقتول وابسته به خاندانى باشد که با مسلمانان خصومت و دشمنى دارند، در این صورت کفاره قتل خطا تنها آزاد نمودن برده است و پرداخت دیه بر جمعیتى که تقویت بنیه مالى آنان خطرى براى مسلمانان محسوب خواهد شد ضرورت ندارد. به علاوه اسلام ارتباط این فرد را با خانواده خود که همگى از دشمنان اسلامند بریده است و بنابراین جائى براى جبران خسارت نیست؛ لذا مى فرماید: (و اگر مقتول از جمعیتى است که دشمن شما هستند ـ ولى مقتول شخص با ایمانى است ـ باید یک برده آزاد کند)؛ «فَإِنْ کانَ مِنْ قَوْم عَدُوّ لَکُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْریرُ رَقَبَة مُؤْمِنَة».
صورت سوم این که: خاندان مقتول از کفارى باشند که با مسلمانان هم پیمانند؛ در این صورت براى احترام به پیمان باید علاوه بر آزاد کردن یک برده مؤمن، خون بهاى او را به بازماندگانش بپردازند؛ مى فرماید: (و اگر مقتول از جمعیتى است که بین شما و آنها پیمانى بر قرار است، باید دیه اى به خاندان او پرداخت شود و یک برده مؤمن آزاد گردد)؛ «وَ إِنْ کانَ مِنْ قَوْم بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ میثاقٌ فَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِهِ وَ تَحْریرُ رَقَبَة مُؤْمِنَة».
در این که آیا مقتول در این صورت، مانند دو صورت سابق یک فرد مؤمن است یا اعم از مؤمن و کافر ذمى، در میان مفسران گفتگو است، ولى ظاهر آیه و روایاتى که در تفسیر آن وارد شده این است که: منظور از آن نیز «مقتول مؤمن» است.(1) و آیا مى توان دیه چنین مقتول مسلمانى را به ورثه کافر داد در صورتى که کافر از مسلمان ارث نمى برد؟ از ظاهر آیه چنین استفاده مى شود که: باید دیه مزبور را به ورثه او داد، هر چند کافر باشند، و این به خاطر پیمان و عهدى است که با مسلمانان دارند. ولى از آنجا که کافر از مسلمان هیچ گاه ارث نمى برد، جمعى از مفسران بر این عقیده اند که: منظور از جمله فوق این است که: دیه او را فقط به ورثه مسلمان او بدهند، نه ورثه کفار. در بعضى از روایات نیز اشاره به این موضوع شده است.(2) اما ظاهر جمله «مِنْ قَوْم بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ مِیْثاقٌ»؛ (از جمعیتى که با شما پیمان دارند)، این است که: ورثه مقتول جزء مسلمانان نیستند؛ زیرا مسلمانان با یکدیگر پیمان خاصى ندارند (دقت کنید).
سپس در مورد کسانى که دسترسى به آزاد کردن برده اى ندارند (یعنى قدرت مالى ندارند و یا برده اى براى آزاد کردن نمى یابند) مى فرماید: (کسانى که امکان آزاد کردن برده را ندارند، باید دو ماه پى در پى روزه بگیرند)؛ «فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ».
و در پایان مى گوید: (این تبدیل شدن آزاد کردن برده به دو ماه روزه گرفتن یک نوع تخفیف و توبه الهى است، یا این که تمام آنچه در آیه به عنوان کفاره قتل خطا گفته شد، همگى براى انجام یک توبه الهى است و خداوند همواره از هر چیز با خبر و همه دستوراتش بر طبق حکمت است)؛ «تَوْبَةً مِنَ اللّهِ وَ کانَ اللّهُ عَلیماً حَکیم».(3)