آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

شیعیان منابع سیره و تاریخ حضرت زهرا(سلام الله علیها) را در دوره‌های مختلف تاریخی به‌شکل‌های گوناگون یک‌سان تدوین کرده‌اند. این موضوع، گاهی در قالب تک‌نگاری‌ها و گاهی نیز در لابه‌لای کتاب‌های سیره، تاریخ، فضایل و مناقب‌نگاری صورت گرفته است. نوشتار حاضر نیز این نگارش‌ها را براساس گونه‌های این تدوین دوره‌بندی کرده است، معمولاً در هر دوره‌ای، شیعیان به‌گونه‌ای از تدوین روی می‌آورند. در دوره اول که از قرن اول تا قرن پنجم قمری را شامل می‌شود، شیوه تدوین، تک‌نگاری است؛ در‌حالی‌که در قرون میانه (پنجم تا سیزدهم قمری) تک‌نگاری از رونق افتاد دوباره در قرون پسین و دوره معاصر، احیا شد، گرچه هم‌زمان، گونه‌های دیگرِ تدوین که در قرون میانه وجود داشت را نیز نباید از نظر دور داشت.

الف) تدوین در قرون اولیه (قرن اول تا پنجم)

به‌نظر می‌رسد در نخستین دوره، تدوین منابع سیره و تاریخ زندگی حضرت زهرا(سلام الله علیها) در میان شیعیان با تک‌نگاری درباره آن حضرت از قرن سوم قمری آغاز شده است. در این زمینه می‌توان به این آثار اشاره کرد: کتاب اخبار فاطمة منشأها و مولدها اثر محمدبن زکریابن دینار الغلابی بصری (م 298ق)،(1) کتاب فدک والخمس اثر حسن‌بن علی‌بن حسن‌بن عمربن علی السجاد معروف به ابی‌محمد اطروش (م 302ق)،(2) کتاب تاریخ‌الائمة یا تاریخ اهل‌بیت و کتابی با نام اخبار فاطمه(سلام الله علیها) اثر محمدبن احمد الکاتب معروف به ابن‌ابی‌الثلج بغدادی (م 325ق)،(3) من روی عن فاطمة من اولادها اثر ابن‌عقدة (احمدبن محمدبن سعید همدانی (م 333ق)، که امروزه اثری از آن نیست.(4)

عبدالعزیز یحیی جلودی (م 332ق) نیز کتابی با عنوان تزویج فاطمه دارد.(5) کتاب ذکر فاطمه(سلام الله علیها) ابابکر را هم، اثر او دانسته‌اند.(6) هم‌عصر و مصاحب وی،(7) ابو‌علی صولی نیز اخبار فاطمةالزهرا را نگاشت. نجاشی این اثر را کتابی بزرگ دانسته است.(8) ابوطالب انباری (م 356ق)،(9) ابن‌عبدون(10) از مشایخ نجاشی (م 450ق) نیز تک‌نگاری‌هایی درباره فاطمه زهرا(سلام الله علیها) داشته‌اند. برای ابوطالب انباری (م 356ق) دو اثر به نام‌های اخبار فاطمة و فدک ثبت شده است.(11) در الفهرست ابن‌ندیم برای ابی‌عبدالله مرزبانی (م 378ق) کتابی با نام اخبار فاطمة(سلام الله علیها) درج شده است.(12) محمدبن علی‌بن حسین‌بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (م 381ق) کتابی با نام مولد فاطمة(سلام الله علیها) دارد.(13) از شیخ صدوق نیز کتابی به نام اخبارالزهراء(سلام الله علیها) برجا‌مانده است که مجلسی آن را اخبار فاطمة نامید.(14) محمدبن جریربن رستم آملی طبری، صاحب دلائل‌الامامة، اثری به‌نام مناقب فاطمة‌الزهرا(سلام الله علیها) داشته که سیدصدر در تأسیس‌الشیعة از آن یاد کرده است.(15) ابی‌سعیدمحمدبن احمد خزاعی نیشابوری جدّابی الفتوح رازی (م 554ق) را نیز صاحب اثری به نام الروضة‌الزهراء فی مناقب فاطمة‌الزهرا(سلام الله علیها) دانسته‌اند.(16) کتاب دیگری به‌نام مسند فاطمة(سلام الله علیها) در دست است که مؤلف آن ناشناس است.(17) برخی گفته‌اند که مؤلف آن ابن‌جریر طبری امامی است. در این کتاب از تلعکبری، ابن‌هبة‌الله، صدوق و ابی‌مفضل شیبانی و برخی دیگر از محدثان شیعه روایت نقل شده است.(18) بنابراین، احتمالاً مؤلف آن در قرن پنجم می‌زیسته است.

این فهرست نشان می‌دهد که این دوره به‌ویژه قرن چهارم و پنجم از نظر تک‌نگاری در مورد فاطمه‌زهرا(سلام الله علیها) قرنی پررونق و مهم است؛ گرچه محتوا و ساختار نگارش این تک‌نگاری‌ها با توجه به نایاب‌بودن بسیاری از این آثار، مشخص نیست.

در این دوره، از سوی محققان شیعه به برخی رویدادهای حیات آن حضرت نیز توجه شده است. ابوالفرج ‌علی‌بن حسین اصفهانی (م 356ق)، زیدی‌مذهب، صاحب اغانی و مقاتل‌الطالبین کتابی با عنوان کلام فاطمة فی فدک نوشته است.(19) یحیی‌بن زکریای ترماشیری که نجاشی (م 450ق) از آ‌ن یاد کرده است. تألیفی با نام کتاب فدک دارد.(20) ابی‌عبدالله احمدبن عبدالواحد معروف به ابن‌عبدون (م 423ق) از مشایخ شیخ طوسی و نجاشی، کتابی در تفسیر خطبه حضرت زهرا(سلام الله علیها) در کارنامه خود دارد.(21) این اهتمام نشان می‌دهد که شیعیان به مسائل حیات آن حضرت توجه ویژه داشته‌اند. البته مسئله فدک و خطبه مسجد، تنها در تک‌نگاری‌ها موردتوجه نبود، بلکه شیعیان می‌کوشیدند آن را در تألیفات عمومی‌تر نیز بگنجانند؛ ابن‌طیفور (م 280ق)(22) در کتاب بلاغات‌النساء متن کامل خطبه آن حضرت در مسجد مدینه که پس از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و خطاب به خلیفه اول و مردم مدینه ایراد شده را نقل کرده است.(23)

البته در این دوره، افزون‌بر تک‌نگاری، شیعیان در تألیفات عمومی‌تر نیز به تاریخ، سیره و فضایل آن حضرت توجه کرده‌اند، ابن‌ابی‌الثلج (م 325ق) در کتاب تاریخ اهل‌بیت، به شرح‌حال آن حضرت می‌پردازد.(24) خصیبی (م 334ق) باب سوم کتاب هدایة‌الکبری که درباره چهارده معصوم است را به حضرت زهرا(سلام الله علیها) اختصاص داده است.(25) بخشی از کتاب شرح‌الاخبار قاضی نعمان (م 363ق) نیز به آن حضرت تعلق دارد. موضوعاتی چون فضایل حضرت زهرا (سلام الله علیها)، ازدواج فاطمه(سلام الله علیها)، واگذاری فدک توسط رسول خدا به فاطمه(سلام الله علیها)، مطالبه میراث، خطبه حضرت زهرا(سلام الله علیها)(26) و شرح آن توسط نویسنده موردتوجه وی قرار گرفته است.(27) فاطمه در محشر، و منزلت آن حضرت، از دیگر موضوعاتی است که در این کتاب به آن پرداخته می‌شود.(28) شیخ صدوق (م 381ق) محدث سرشناس شیعه، کتابی با عنوان کتب الزهد دارد که سیزده کتاب را شامل می‌شود. در این مجموعه، کتاب سوم به زهد فاطمة زهرا(سلام الله علیها) اختصاص داشته است.(29) او هم‌چنین در مجموعه‌ای به‌نام مصابیح که شامل پانزده مصباح است؛ در مصباح چهارم به «ذکر ما روی عن فاطمة» می‌پردازد.(30) از مهم‌ترین آثار و تألیفات روایی شیعه در قرن پنجم، که به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) پرداخته است، می‌توان به دلائل‌الامامة تألیف طبری امامی (م قرن 5) اشاره کرد. وی در بخش مستقل، احادیث شایسته توجهی درباره حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از معصومان(علیهم السلام) و هم‌چنین احادیثی از آن حضرت را گرد آورده است. ولادت، نام‌ها و ازدواج، فضایل، مصحف، جریان فدک، وصیت و وفات آن حضرت و 69 روایت در این‌باره بوده، عنوان‌های دیگر این بخش مستقل را تشکیل می‌دهد. حجم موضوعاتی که طبری امامی به آن پرداخته قابل‌توجه است.(31)

در کتاب عیون‌المعجزات ابن‌عبدالوهاب (م قرن 5) رویاتی درباره فاطمه زهرا(سلام الله علیها) آمده است.(32) برخی عالمان برجسته شعیه مانند شیخ مفید (م 413ق) نیز در کتاب‌های مختلف خود، به برخی زوایای زندگی و گزارش‌های مربوط به آن حضرت پرداخته‌اند. گزارش خطبه مسجد حضرت زهرا(سلام الله علیها) درباره است.(33)

ب) تدوین در قرون میانی (پنجم تا سیزدهم)

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد پس از قرن پنجم به‌صورت قابل‌توجهی از حجم تک‌نگاری در خصوص فاطمه زهرا(سلام الله علیها) کاسته شده و زندگانی آن حضرت، در لابه‌لای تاریخ و سیره و فضایل اهل‌بیت گنجانده شده است. این‌رویکرد، تا قرون سیزده و چهارده قمری ادامه داشته است. گونه‌های تألیفی که در این دوره موردتوجه قرار گرفته را به‌ترتیب اهمیت می‌توان به شرح‌حال‌نگاری، فضایل و مناقب‌نگاری، معجزه‌نگاری و تک‌نگاری دسته‌بندی کرد.

1. شرح‌حال‌نگاری

در شرح‌حال‌نگاری، بیش‌تر به تاریخ زندگانی و سیره توجه می‌شود، گرچه زوایای دیگر حیات نیز ممکن است موردتوجه قرار گیرد. به این مناسبت، فتال نیشابوری (م 508ق)، در روضة‌الواعظین بخشی را به شرح‌حال حضرت اختصاص داده است.(34) بخشی از اعلام‌الوری، اثر فضل‌بن حسن طبرسی (م 548ق) به تاریخ ولادت، زمان زندگانی، درگذشت و برخی مناقب و فضایل آن حضرت تعلق دارد.(35) باب سوم تاج‌الموالید طبرسی (م 548ق) مربوط به حضرت زهرا(سلام الله علیها) است که اطلاعات بسیار کوتاهی از نام، القاب‌ها، تاریخ ولادت، درگذشت، محل دفن و نام‌های فرزندان آن حضرت است.(36)

کشف‌الغمة ‌علی‌بن عیسی اربلی (م 693ق)، به‌صورت پراکنده گزارش‌های زندگی آن حضرت را گردآورده است. او ابتدا روایات اهل‌سنت و درپی آن روایات شیعه را در موضوعات مختلف گردآورده و به ازدواج آن حضرت(37) در بخش مربوط به امیرمؤمنان اشاره کرده است. در این اثر، ولادت فضایل، ماجرای واگذاری فدک توسط رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و مصادره آن توسط خلیفه اول و درخواست بازگرداندن آن، ‌خطبه آن حضرت در مسجد مدینه از زبان جوهری، حیات آن حضرت پس از رحلت رسول خدا، بیماری، وصیت و وفات و جایگاه اخروی حضرت زهرا(سلام الله علیها) موردتوجه قرار گرفته است.(38)

حسن‌بن حسین شیعی سبزواری (قرن 8) در راحة‌الارواح، به بخشی از زندگانی فاطمه(سلام الله علیها) مانند ولادت، ازدواج، فضایل و دوران زندگی و رحلت آن حضرت می‌پردازد. این کتاب به زبان فارسی نگاشته شده است.(39) محمدبن اسحاق حموی (م 938ق) کتابی به زبان فارسی با عنوان انیس‌المؤمنین در شرح حال چهارده‌معصوم(علیهم السلام) دارد که در آن، به شرح‌حال آن حضرت نیز اشاره شده است.(40) تسلیة‌المجالس و زینة‌المجالس نوشته سیدمحمد کرکی حائری (ق 10) گرچه درباره امام حسین(علیه السلام) است، اما قسمت قابل‌توجهی از آن به شرح‌حال حضرت زهرا(سلام الله علیها) اختصاص‌یافته که در آن افزون‌بر منابع شیعی از منابع اهل‌سنت نیز سود جسته است.(41)

التتمة فی تواریخ‌الائمة، اثر سیدتاج‌الدین حسینی عاملی (ق 11)، کتابی در شرح‌حال ائمه(علیهم السلام) است که بخشی از آن به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) اختصاص دارد. او گزارش‌های خود را بر روایت شیعه و سنی استوار کرده است و می‌کوشد تمام زندگی آن حضرت را به‌صورت موجز پوشش دهد.(42)

یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های روایی موجود که در آنها احادیث و گزارش‌های مربوط به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) گرد آمده، بحارالانوار علامه مجلسی (م 1111ق) است. مجلسی در ده‌باب که یک‌جلد را دربرمی‌گیرد، مجموعه روایات آن حضرت تا قرن یازدهم و دوازدهم را جمع‌آوری کرده(43) که شامل حیات، فضایل، مناقب و سیره فاطمه زهرا(سلام الله علیها) است مجلسی در آن، از منابع گوناگون شیعه و سنی استفاده می‌کند.(44) این بخش به‌صورت جداگانه توسط محمد روحانی علی‌آبادی به فارسی برگردانده شده است.(45) جلاء‌العیون نیز اثر دیگری است که در آن مجلسی با زبان فارسی به زندگی چهارده معصوم(علیهم السلام) توجه کرده است. بخش اول آن به زندگی و سیره فاطمه زهرا(سلام الله علیها) می‌پردازد.(46)

2. فضایل و مناقب‌نگاری

به‌نظر می‌رسد آثاری با رویکردِ حسن‌خلق و رفتار و برتری اهل‌بیت بر دیگران، از نظر تاریخی بر دیگر گونه‌های نگارشی مقدم بوده و حجم زیادی از تألیفات شیعیان را دربرمی‌گیرد. طبیعتاً بخشی از محتوای این تألیفات، مربوط به فاطمه زهراست. از آن جمله می‌توان با الفضایل اثر جابربن یزید جُعفی (م 128ق) و مناقب اهل‌البیت(علیهم السلام)، اثر عبدالله‌بن یعقوب رواجنی کوفی (م 250ق) اشاره کرد که امروزه در دسترس نیستند. از نخستین آثار موجود در این دوره، می‌توان به الثاقب فی‌المناقب اثر ابن‌حمزه طوسی (م 560ق) اشاره کرد. وی یک باب را به فاطمه زهرا(سلام الله علیها) اختصاص داده و روایاتی مستند از فضایل آن حضرت را در در شش‌فصل گزارش کرده است.(47) مناقب آل‌ابی‌طالب اثر ابن‌شهرآشوب (م 588ق) یکی از مهم‌ترین آثار در این دوره به‌شمارمی‌رود.(48) محب طبری (م 694ق) در ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی‌القربی بخش مفصلی را به زندگانی آن حضرت اختصاص داده است که ولادت، ازدواج، فضایل، ویژگی‌ها، وفات و وصیت آن حضرت را شامل می‌شود.(49) در تحفة‌الابرار فی مناقب‌الائمة‌الابرار، اثر فارسی عماد‌الدین حسن‌بن علی طبری (ق 7) مختصری از زندگانی فاطمه زهرا آمده است. تحفة‌الابرار توسط نجف‌بن سیف حلی به عربی ترجمه شده است.(50)

3. معجزه‌نگاری

معجزات از موضوعاتی است که موردتوجه برخی محققان شیعه درباره حیات معصومان(علیهم السلام) و از جمله فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بوده است. محمدبن جریر رستم طبری (ق5) در النوادرالمعجزات بخشی را به آن حضرت اختصاص داده است.(51) هم‌چنین در کتاب عیون‌المعجزات ابن‌عبدالوهاب (م قرن5) روایاتی در خصوص فاطمه زهرا(سلام الله علیها) آمده است.(52) خرائج و جرائح، قطب راوندی (م 573ق) نیز دربردارنده برخی کرامات و معجزات آن حضرت است.(53)

ابن‌حمزه طوسی (م 560ق) در الثاقب فی‌المناقب نیز برخی کرامات آن حضرت مانند سخن‌گفتن با مادر در رحم مادر و داستان آسیاب و طعام آسمانی را گزارش کرده است.(54) گزارش این‌گونه روایات توسط محققان شیعی نشان می‌دهد که آنها به این‌گونه تألیفی در خصوص فاطمه زهرا(سلام الله علیها) توجه داشته‌اند.

4. تک‌نگاری

در این دوره، تک‌نگاری‌هایی هم وجود داشته، اما نسبت به دوره قبل کم‌شمار است؛ برای نمونه می‌توان به الروضة‌الزهرا فی مناقب فاطمة‌الزهرا(سلام الله علیها) اثر ابو‌سعید محمدبن ‌احمد نیشابوری جدّ ابوالفتوح رازی(55) و اربعون حدیثاً فی مناقب سیدة‌النساء فاطمة‌الزهرا(سلام الله علیها) اثر محمدبن علی‌بن شهر آشوب (م 588ق)،(56) وفات فاطمة زهرا اثر احمدبن عبدالله بکری (ق 10) استاد شهیدثانی(57) اشاره کرد.

ج) تدوین در دوره معاصر

مشخصه این دوره که قرن چهاردهم قمری و قرن حاضر را شامل می‌شود، حضور تمام گونه‌های تدوین در میان پژوهش‌گران شیعه است، اما موضوع مهم، حجم و تعدد تک‌نگاری در این دوره است؛ تاجایی‌که دیگر گونه‌ها را به حاشیه رانده است. با توجه به فراوانی تک‌نگاری در این دوره می‌توان آن را در قالب‌های گوناگونی ترسیم کرد. برخی تک‌نگاری‌ها به‌صورت عمومی به زندگانی و فضایل و شرح‌حال آن حضرت پرداخته‌اند و برخی نیز به موضوعات خاصی در زندگی آن حضرت مانند فضایل و مناقب، رویداد‌های مهم زندگی و آثار کلامیِ بر‌جا‌مانده از آن حضرت توجه نشان داده‌اند.

1. تک‌نگاری عمومی

زندگانی آن حضرت به‌صورت عموم در قالب تک‌نگاری در دوره معاصر از سوی محققان شیعی دنبال شده و آثار بسیاری پدید آمده است. کسانی چون سیدجمال‌الدین محمدبن حسین واعظ یزدی،(58) سیدابو‌محمدحسن‌بن طاهر قائنی،(59) سیدمحسن امین،(60) شیخ محمدرضا طبسی،(61) عبدالحسین‌بن محمدعلی اصفهانی مشهور به خوشنویس،(62) سیدحسن میرجهانی طباطبایی،(63) ابراهیم امینی،(64) محمدکاظم قزوینی،(65) علی‌محمدعلی دخیل،(66) جعفر شهیدی،(67) محمدحسینی شیرازی،(68) محمدتقی المدرسی،(69) میرزا نجم‌الدین جعفر تهرانی،(70) ابوعلم توفیق،(71) احمد الرحمانی الهمدانی،(72) دارای شناخته‌شده‌ترین تألیفات در این‌باره هستند.

از حجیم‌ترین تألیفات در ‌این‌باره می‌توان به الکوثر فی‌احوال فاطمة بنت نبی‌الاعظم، اثر سیدمحمدباقر موسوی که در هفت‌مجلد گردآمده است(73) اشاره کرد. جعفرمرتضی العاملی نیز از کسانی است که در این‌باره اثر موسوعة‌المصطفی والعترة فاطمة‌الزهراء(سلام الله علیها)، را عرضه کرده است.(74) در بین پژوهش‌گران شیعه درباره تاریخ و سیره حضرت زهرا(سلام الله علیها) جعفرمرتضی عاملی نماینده رویکردی است که معتقد است باید تاریخ و سیره اهل‌بیت و از جمله حضرت زهرا(سلام الله علیها) را به‌صورت کلامی موردتوجه قرار داد؛ در‌حالی‌که کسانی مانند محمدحسین فضل‌الله، این نگاه کلامی را دنبال نمی‌کنند. دیدگاه‌های محمدحسین فضل‌الله درباره حیات و سیره فاطمه زهرا(سلام الله علیها) در کتاب الزهراءالقدوة گردآمده است. این کتاب مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و خطابه‌های محمدحسین فضل‌الله درباره فاطمه زهرا(سلام الله علیها) است که طی چنددهه ایرادشده و توسط حسین‌احمد الخشن از شاگردانش در مجلدی با تأیید فضل‌الله به چاپ رسیده است.(75)

2. فضایل و مناقب

در تک‌نگاری‌ها، برخی محققان شیعه به فضایل و مناقب آن حضرت توجه نشان داده‌اند؛ الخصائص‌الفاطمیة اثر باقربن‌ اسماعیل کجوری (م 1310ق)،(76) مباحثة‌الجعفری والاشعری درباره برتری فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بر مریم بنت عمران اثر شیخ نجم‌الدین جعفر تهرانی،(77) الکلمة‌الغراء فی تفضیل‌الزهراء(سلام الله علیها) و عقیلة‌الوحی تألیف سیدشرف‌الدین موسوی (م 1377ق)(78) از مهم‌ترین آثار در این‌باره است. شیخ هادی‌بن شیخ عباس آل‌کاشف‌الغطاء (ق14) صاحب کتابی است با نام ارجوزه فی مناقب سیدة‌النساء فاطمة‌الزهراء(79) که در قالب ارجوزه، فضایل و مناقب آن حضرت را به نظم در آورده است.

3. رویدادهای زندگی

در تک‌نگاری‌های محققان شیعه، برخی رویدادهای زندگی آن حضرت، به‌ویژه پس از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) به‌صورت جداگانه موردتوجه محققان شیعی قرارگرفته است که درصدر این‌رویدادها می‌توان به سختی‌هایی که بر آن حضرت رسید و جریان فدک اشاره کرد.

از مهم‌ترین کتاب‌ها درباره مصائب آن حضرت می‌توان به الصوارم‌الحاسمة فی مصائب‌الزهراءفاطمة(سلام الله علیها)، اثر سیدمحمدرضا نجم‌الدین حلی (م 1356ق)(80) و بیت‌الاحزان فی مصائب سیدة‌النسوان‌البتول‌الطاهرة فاطمة‌الزهراء(سلام الله علیها)، تألیف شیخ عباس‌بن محمدرضا قمی(81) اشاره کرد. سیدجعفر مرتضی عاملی دو اثر مهم مأساة‌الزهرا(سلام الله علیها)،(82) خلفیات کتاب مأساة‌الزهرا(سلام الله علیها)(83) را در این باب نگاشته است. از دیگر کتاب‌های قابل‌ذکر در این مورد می‌توان به محنة فاطمة بعد وفاة رسول‌الله(صلی الله علیه واله وسلم) نصوص تاریخیة من مصادر السنة‌المعتمدة، اثر عبدالله الناصر،(84) هجوم علی بیت فاطمة(سلام الله علیها)، نوشته عبدالزهرا مهدی(85) و الصحیح فی کشف بیت فاطمة(سلام الله علیها) تألیف مهدی خدامیان الارانی،(86) اشاره کرد.

مسئله فدک نیز از رویدادهای مهمی است که محققان به شرح‌حال، مباحث تاریخی، کلامی و فقهی آن توجه کرده‌اند. فدک فی‌التاریخ اثر سیدمحمدباقر الصدر،(87) فدک والعوالی والحوائط السبعة فی الکتاب والسنة والتاریخ والادب، نوشته سیدمحمدباقر الحسینی الجلالی،(88) هدی‌الملة الی أن فدک من نحلة، اثر سیدحسن موسوی قزوینی معاصر(89) و فدک تألیف جاسم هاتو الموسوی(90) از مهم‌ترین آثار این دوره‌اند.

4. آثار

در تک‌نگاری‌های برخی محققان شیعه نیز آثار آن حضرت مانند روایات و خطبه‌ها موردتوجه قرارگرفته است. گفتارهای حضرت در کتاب‌هایی مانند مسند فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، اثر عطاردی قوچانی،(91) مسند فاطمة زهرا(سلام الله علیها)، اثر شیخ‌الاسلامی،(92) نهج‌الحیاة، نوشته محمد دشتی(93) گردآوری شده است. خطبه‌های آن حضرت در مسجد کوفه و زنان مدینه توسط برخی محققان شیعه شرح شده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به الدرة‌البیضاء فی شرح خطبة فاطمة‌الزهراء(سلام الله علیها)، اثر سیدمحمدتقی‌بن اسحاق قمی (م 1344ق)(94) شرح خطبه لمّة اثر میرزاخلیل کمره‌ای اشاره کرد. که در ترجمه فارسی با نام ملکه اسلام عرضه شد.(95) شیخ فضل‌‌علی‌بن ‌ولی‌الله قزوینی و سیدعلی محمدبن دلدار نقوی لکهنویی (م 1312ق) و سیدعبدالله شبر و محمدنجف کرمانی (م 1290ق) میرزا محمدعلی انصاری قرچه‌داغی، شرح‌هایی بر خطبه آن حضرت در مسجد مدینه دارند.(96) آیت‌الله حسینعلی منتظری نیز شرحی بر خطبه آن حضرت نوشته است.(97)

مصحف حضرت زهرا(سلام الله علیها) نیز موردتوجه محققان قرار گرفته است که از مهم‌ترین آثار در این مورد می‌توان به حقیقة مصحف عندالشیعه، نوشته اکرم برکات العاملی،(98) و اثر محمدعلی مهدوی‌راد با عنوان پژوهش‌گونه‌ای درباره مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، اشاره کرد.(99)

البته گونه‌های تک‌نگاری، تنها به این موارد خلاصه نمی‌شود، موسوعه‌نگاری و دانش‌نامه‌نگاری نیز از گونه‌هایی است که امروزه موردتوجه قرارمی‌گیرد. یکی از مهم‌ترین آثار از این دست، دانش‌نامه فاطمی است که تا به حال در شش‌جلد به روش دایرة‌المعارفی به تاریخ، سیره، فضایل و معارف مربوط به آن حضرت پرداخته است.(100) از مجموع شش‌جلد این دوره از دانش‌نامه، سه‌جلد منحصراً به مباحث تاریخی، سیاسی و معنوی آن حضرت می‌پردازد و در باقی مجلدات، مسائل مربوط به زن و خانواده از منظر حقوقی و اجتماعی مطرح می‌شود. البته انتشار دوره‌های دیگر آن در آینده ادامه خواهد داشت. هم‌چنین می‌توان به کتاب فاطمه در آینه کتاب، اشاره کرد. در این کتاب، بیش از 2500 اثر درباره حضرت فاطمه(سلام الله علیها) معرفی شده است. هم‌چنین کتابخانه حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از مجموعه نرم‌افزارهای کتابخانه دیجیتال نور (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی) که متن بسیاری از آن 2500 کتاب در این کتابخانه موجود است.

نتیجه‌گیری

تحول تدوین نگارش‌ها درباره حضرت فاطمه(سلام الله علیها) در سه دوره قرون اولیه، میانی و معاصر نشان می‌دهد که دوره معاصر از نظر حجم و تنوع گونه‌ها و روش نسبت به دوره‌های قبلی متفاوت است. در دوره اولیه گونه‌های تک‌نگاری و عمومی در کنار هم موردتوجه بودند، در‌حالی‌که در دوره میانه شرح‌حال و سیره آن حضرت معمولاً در کتب عمومی در خصوص اهل‌بیت مورد اقبال بوده است. در دوره معاصر، بازگشت بی‌سابقه‌ای به تک‌نگاری در خصوص آن حضرت شکل‌گرفته است؛ به‌گونه‌ای‌که این تک‌نگاری افزون‌بر حجم بسیار زیاد که در قالب موسوعه‌ها و دانش‌نامه‌ها عرضه می‌شود، از نظر گونه‌ها، امروزه خود شامل‌گونه‌های مختلف موضوعی است. هم‌چنین از نظر روشی دو روشِ کلامی‌محور و تاریخی‌محور در بین محققان شیعه سربرآورده است. از نظر منابع نیز در حال حاضر محققان شیعه برخلاف گذشته به فراوانی از منابع سنی نیز استفاده می‌کنند و در آثارشان نگاه نقدی و پرسش‌گرانه نسبت به گزارش‌های موجود اعم از شیعه و سنی فزونی‌ یافته است. این موارد، بازگوکننده سیر صعودی در مطالعات درباره آن حضرت و گسترش و تنوع فضای مطالعاتی در‌این‌باره است؛ به‌گونه‌ای که این فضا، موردتوجه و پژوهش محققان سنی نیز قرار گرفته است.(101)