پاسخ اجمالی:
مفسرانی از «صحابه» و «تابعین» می‌شناسیم که به نوعی از اهل‌بیت(ع) تأثیر گرفته‌اند و در واقع می‌توان آنها را شاگردان درس تفسیر ایشان معرفی نمود. به عنوان نمونه از «صحابه» می‌توان به ابن‌عباس و عبدالله‌بن مسعود و از «تابعین» به سعیدبن جبیر و سعیدبن مسیّب و طاووس‌بن کیسان و سُدّی کبیر و ابوالجارود (زیا‌‌‌دبن منذر) و زید‌بن اسلم عَدْوی و ابوحمزه ثمالی و ضحاک‌بن مزاحم و عطیة‌‌بن سعید عوفی و ... اشاره نمود.
پاسخ تفصیلی:
شاگردان تفسیری اهل‌بیت(علیهم السلام)
مفسرانی از «صحابه» و «تابعین» می‌شناسیم که به نوعی از اهل‌بیت(علیهم السلام) تأثیر گرفته‌اند و در واقع می‌توان آنها را شاگردان درس تفسیر اهل‌بیت(علیهم السلام) معرفی نمود. البته پرواضح است که برای اثبات این مدعا تنها به مفسر بودن ایشان و مدرکی که ثابت کند شاگرد ائمه(علیهم السلام) بوده‌اند اکتفا می‌شود.
مفسرین از «صحابه»
1. ابن‌عباس
ابن‌عباس از معروف‌ترین مفسران صحابه پس از علی‌بن ابی‌طالب(علیه السلام) است؛ تا حدی که روایات وی در تفسیر را به‌علت کثرت، شمردنی نمی‌دانند(1) و تراث تفسیری نیز به ایشان نسبت داده‌اند.(2) ابن‌عباس، علم علی(علیه السلام) را از رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) و علم خود را برگرفته از علم علی(علیه السلام) می‌داند.(3) هم‌چنین از وی نقل شده است که گوید: «جلّ ما تعلمت من التفسیر من علی‌بن ابی‌طالب»(4)؛ (همه یا قسمت بزرگی از تفسیر که آموخته‌ام، از علی‌بن ابی‌طالب است). مفسران شیعه و اهل‌سنت، همواره دیدگاه‌ها و اقوال ابن‌عباس را نقل کرده‌اند.
2. عبدالله‌بن مسعود
از دیگر مفسران صحابی، عبدالله‌بن مسعود است.(5) وی بسیاری از مطالب تفسیری خود را از علی‌بن ابی‌طالب(علیه السلام) فرا گرفته،(6) از نظر علمی نیز شاگرد آن حضرت بوده و از آن حضرت استفاده علمی برده است.(7) عبدالله‌بن مسعود اعتراف کرده که از علی‌بن ابی‌طالب(علیه السلام) علم قرآن و قرائت قرآن را آموخته. او علی(علیه السلام) را بهترین و دانشمندترین مردم پس از رسول خدا(صلی الله علیه واله وسلم) می‌داند و علی(علیه السلام) را چون دریایی روان توصیف می‌کند.(8)
3. سایر صحابه
بسیاری از صحابی دیگر مانند مقداد، سلمان، ابوذر، عماربن یاسر و... از دانش امام علی(علیه السلام) بهره‌ها برده‌اند. از حضرت زهرا(سلام الله علیها) نیز دیدگاه‌ها و روایات تفسیری نقل شده است.(9) دانش آن حضرت به قرآن، در خطبه‌ها و سخنانش مشهود است که آن حضرت، تنها در دو خطبه معروفش به حدود 63 آیه استناد می‌کند.(10) روایاتی نیز در برخی تفاسیر اهل‌سنت از ایشان نقل شده است؛ مانند تفسیر آیه 43 و 44 سوره حجر.(11)و(12)
مفسرین از «تابعین»
1. سعیدبن جبیر(م 95 ق)
سعیدبن جبیر، اعلم تابعان و مفسران زمان خود بود(13) و وثاقت او مورداتفاق اصحاب صحاح ستّه اهل‌سنّت و کتب اربعه شیعه است.(14) روایات فراوانی در کتاب‌های تفسیری شیعه و اهل‌سنّت، از سعیدبن جبیر نقل شده است. وی سال 95 ق، در 49 سالگی به‌دست حجّاج‌بن یوسف ثقفی به شهادت رسید.(15) از روایات چنین برمی‌آید که وی، شیعه و از محبان اهل‌بیت(علیهم السلام) بوده است و علت قتل وی را نیز اظهار محبت علی(علیه السلام) دانسته‌اند. او پیرو امام زین‌العابدین(علیه السلام) بود و آن حضرت نیز وی را می‌ستود.(16)
2. سعیدبن مسیّب(م 94 ق)
ابومحمد سعیدبن مسیب، از مفسران معروف تابعان است.(17) در کتاب‌های رجال، از شخصیت او تمجید شده و وی را از محبان اهل‌بیت(علیهم السلام) شمرده‌اند. «کشّی» در رجال خود، در ضمن روایتی از امام کاظم(علیه السلام)، او را حواری امام علی‌بن الحسین(علیهما السلام) به‌شمار آورده است.(18) روایات تفسیری وی را در تفسیر عیاشی، جلد 1، صفحه 257 و تفسیر طبری، جلد 29، صفحه 33 و جلد 30، صفحه 143 و تفسیر ابن‌کثیر، جلد 3، صفحه 842 و ...، می‌توان دید. مثلا روایت وی از امام سجاد در تفسیر عیاشی، جلد 1، صفحه 257 که وی از امام سجاد(علیه السلام) در تفسیر آیه 75 سوره نساء نقل می‌کند که منظور از قریه‌ای که اهلش ستمکارند، اهالی مکه بودند که به پیامبر(صلی الله علیه واله وسلم) ستم و آن حضرت به مدینه مهاجرت کرد.(19)
3. طاووس‌بن کیسان(م 106 ق)
ابوعبدالرحمن طاووس‌بن کیسان همدانی، از ایرانیان و مفسران معروف تابعان است.(20) روایاتی در فضایل و تقوای او بیان شده است.(21) ابن‌شهرآشوب،(22) شیخ طوسی و صاحب روضات‌الجنّات، او را از اصحاب امام سجاد(علیه السلام) معرفی کرده‌اند.(23)
4. سُدّی کبیر(م 127 ق)
اسماعیل‌بن عبدالرحمن کوفی معروف به سُدّی کبیر، از مفسران تابعی(24) و میان تابعان، از افرادی است که بیش‌ترین روایات تفسیری را نقل کرده.(25) سُدّی از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) بوده است.(26) روایات تفسیری وی را می‌توان در تفسیر طبری، جلد 1، صفحه 111، و جلد 2، صفحه 211 و تفسیر المحررالوجیز، ابن‌عطیة، جلد 1، صفحه 4 و مانند آن مشاهده کرد.
5. ابوالجارود (زیا‌‌‌دبن منذر)
ابوالجارود (زیا‌‌‌دبن منذر) رییس فرقه جارودیه و شاگرد امام باقر(علیه السلام) است. نجاشی و شیخ طوسی نیز از وجود تفسیری برای ابوالجارود که آن را از امام باقر(علیه السلام) روایت می‌کند، خبر داده‌اند و این نقل، دارای سند نیز هست.(27) بسیاری از روایات ابوالجارود از امام باقر(علیه السلام)، هم‌اکنون در تفسیر علی‌بن ابراهیم قمی وجود دارند.(28)
از ابوالجارود روایات زیادی نقل شده است که بیش‌تر آن از امام باقر(علیه السلام) است. برخی روایات مربوط به اصول و قواعد تفسیری است مانند: روایت تقسیمات قرآن(29) و حرمت تفسیر به رأی(30)،(31) و بیش‌تر روایات نیز مربوط به تفسیر آیات است؛ از جمله: تفسیر عیاشی، جلد 1، صفحه 86، حدیث 209؛ صفحه 154، حدیث 514؛ صفحه 225، حدیث 47؛ صفحه 290، حدیث 3؛ صفحه 333، حدیث 154 و 155. به‌ویژه در مورد ولایت امام علی(علیه السلام).(32)
6. زید‌بن اسلم عَدْوی(م 136 ق)
ابو‌اسامه زید‌بن اسلم عدوی، اهل مدینه و از مفسران تابعی است.(33) ابن‌ندیم، کتابی تفسیری برای وی نقل کرده است.(34) علمای شیعه، از جمله شیخ طوسی و آیت‌الله خویی نیز وی را از اصحاب امام سجاد(علیه السلام) برشمرده‌اند. آیت‌الله خویی می‌نویسد: «و عدّهُ البرقی ایضاً فی اصحاب السجّاد و الصادق(علیهم السلام)»(35) در کتاب‌های تفسیری شیعه و سنّی، روایاتی از او نقل شده است. نام او در سند روایات اهل‌سنّت آمده و او را از راویان صحاح سته برشمرده‌اند.(36) نام او هم‌چنین در سند روایات شیعه، از جمله در فروع کافی (ج 6، ص 415) و بحارالانوار (ج 2، ص 299، ج 3، ص 8، 19) آمده است.
7. ابوحمزه ثمالی(م 148 ق)
ابوحمزه ثمالی از مفسران معروف دوران تابعین است. ابن‌ندیم در الفهرست(37) و آقابزرگ تهرانی در الذریعة(38) و داوودی در طبقات‌المفسرین(39) وی را صاحب تفسیر معرفی کرده‌اند. ابوحمزه ثمالی ثابت‌بن دینار کوفی، از محبان اهل‌بیت(علیهم السلام) و از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق و امام کاظم(علیهم السلام) است.(40) وی روایت کننده رساله حقوق و دعای سحر ماه رمضان معروف به «دعای ابوحمزه ثمالی» از امام سجاد(علیه السلام) است. از ابوحمزه ثمالی در موضوعات مختلف و در تفسیر آیات، روایاتی وجود دارد. از جمله در ذیل آیه ولایت،(41) خاتم‌بخشی امام علی(علیه السلام) را نقل می‌کند.(42) و آیه 168 سوره نساء را مربوط به ولایت امام علی(علیه السلام) می‌داند.(43) وی «اعراف» را در آیه 48 سوره اعراف، ائمه اهل‌بیت(علیهم السلام) و نیز «ملک عظیم» را در آیه 54 سوره نساء، اهل‌بیت(علیهم السلام) معرفی می‌کند. هم‌چنین حدیث ولایت امام علی(علیه السلام) در ذیل آیه 44 سوره انعام را نقل می‌کند.(44)
در زمینه تفسیر آیات، روایت‌های گوناگونی از ابوحمزه ثمالی نقل شده است. بیش‌ترین روایات وی از امام سجاد(علیه السلام) و امام باقر(علیه السلام) است. وی با اشاره به آیه ولایت(45) و خاتم‌بخشی علی(علیه السلام)،(46) کلمه اعراف و ملک عظیم را در در آیه 168 سوره نساء را اهل‌بیت(علیهم السلام) می‌داند. هم‌چنین بر این باور است که آیه 58 سوره یونس درباره پیروی از امام علی(علیه السلام)(47) و به حدیث ولایت امام علی(علیه السلام) ذیل آیه 44 سوره انعام نیز اشاره می‌کند.(48)
هم‌چنین می‌توان به تفسیر عیاشی جلد اول صفحه 211، حدیث 172 و 173 و 174 و صفحه 214، حدیث 185 و جلد 1، صفحه 68، حدیث 124 و صفحه 107، حدیث 321 و صفحه 179، حدیث 68 و جلد 2، صفحه 157، حدیث 56 و جلد 2، صفحه 16، حدیث 74 و صفحه 167، حدیث 5 و جلد 2 صفحه 136، حدیث 45 و صفحه 152، حدیث 44 و صفحه 257، حدیث 14 و حدیث 16و صفحه 280، حدیث 19 و صفحه 296، حدیث 88 و صفحه 326، حدیث 38 و صفحه 330، حدیث 42 و صفحه 350، حدیث 81 و ... موارد فراوان دیگر مراجعه کرد.
8. ضحاک‌بن مزاحم(م 105 ق)
ضحاک‌بن ابراهیم هلالی، از مفسران تابعین است.(49) ابن‌ندیم در الفهرست(50) و داوودی در طبقات مفسرین(51) برای وی کتاب تفسیر گزارش داده‌اند. ضحّاک از اصحاب و روایت‌کنندگان امام زین‌العابدین(علیه السلام) شمرده می‌شود.(52) وی آرای تفسیری فراوانی در منابع شیعه و اهل‌سنّت دارد؛ از جمله مجمع‌البیان طبرسی و تفسیرالقرآن‌العظیم ابن‌کثیر، روایات وی را نقل کرده‌اند.
9. عطیة‌‌بن سعید عوفی(م 111 ق)
عطیه از مفسران تابعین است.(53) او از اصحاب امام باقر(علیه السلام) و صاحب که تفسیری بزرگ در پنج جلد است.(54)
10. عطاء‌بن ابی‌رباح(م 114 ق)
عطاء‌بن ابی‌ریاح از مفسران تابعین است(55) و از فقهای نام‌دار مکه و فرزندان او (عبدالملک و عبدالله و عریف)، همه از اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) بوده‌اند.(56) وی همان کسی است که حدیث ولایت را در آخرین بیماری ابن‌عباس، از وی نقل کرده.(57)
11. ابانبن تغلب(م 141 ق)
ابانبن تغلب، ابوسعید بکری کوفی از مفسران تابعین است. او را صاحب کتاب تفسیر، کتاب قرائات و کتاب الفضائل(58) و خواص یاران اهل‌بیت(علیهم السلام) در دانش‌های گوناگون دانسته‌اند. شیخ طوسی درباره او می‌گوید: «ثقه و جلیل‌القدر و دارای منزلتی بزرگ است. او از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق(علیهم السلام) بوده و از ایشان روایت کرده و نزد ایشان جایگاهی والا داشت».(59)
از ابانبن تغلب روایات فراوانی در تفسیر نقل شده است. غالب روایات ایشان از امام صادق(علیه السلام) است که می‌توان این موارد را برشمرد: احیاء مرده به‌دست حضرت عیسی(علیه السلام) ذیل آیه 36 سوره آل‌عمران،(60) و روایت ابانبن تغلب از امام صادق(علیه السلام) ذیل آیه 84 سوره نساء (تکلیف نفس)،(61) و هم‌چنین روایت ایشان از آن حضرت ذیل آیه 4 سوره مائده درباره کلب معلَّم،(62) درباره اینکه چگونه کعبه قیاماً للناس است برای دین و زندگی مردم،(63) نقل حدیث غدیر و ولایت امام علی(علیه السلام) از آن حضرت.(64)
12. جابربن یزید جعفی(م 128 ق)
جابر از مفسران تابعین و دارای کتاب تفسیر است؛(65) شیخ طوسی او را از اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) شمرده است.(66) برخی روایات جابر مربوط به اصول و قواعد تفسیری است مانند اینکه: دانش قرآن نزد اهل‌بیت(علیهم السلام) است،(67) ممنوعیت تفسیر به رأی،(68) برخورداری قرآن از باطن(69) و بسیاری از روایات مربوط به قرآن و ولایت ائمه(علیهم السلام) که می‌توان به این موراد اشاره کرد: تفسیر عیاشی(70) و تفسیر البرهان(71) باید گفت روایات تفسیری جابربن یزید جعفی خود نیاز به رساله‌ای مفصل دارد. که تنها به تفسیر عیاشی جلد یکم و دوم اشاره می‌شود.(72) کشی از جابر نقل کرده است که گفت: «امام باقر(علیه السلام) هفتادهزار حدیث برای من روایت فرمود که آنها را برای احدی نقل نکرده و نخواهم کرد.»(73) بیش‌ترین روایات جابر از امام صادق(علیه السلام)و از نظر موضوعی بیش‌تر مربوط به ولایت و بطن قرآن است.
آرای تفسیری جابر (مباحث کلامی و اعتقادی، دفاع از ولایت و بیان ناسخ و منسوخ) به نقل از امام باقر(علیه السلام) در تفسیر عیاشی (از جمله، جلد 1، صفحه 227، حدیث 61 و صفحه 330، حدیث 148 و صفحه 59) آمده است. در تفاسیر دیگر نیز (از جمله البرهان سیدهاشم بحرانی و نورالثقلین حویزی)، روایات تفسیری فراوانی از جابر نقل شده است.
13. ابونضر محمد‌‌بن سائب کلبی(م 146 ق)
وی از مفسران عالیقدر و دارای کتاب آیات‌الاحکام(74) و از اصحاب امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) بوده است.(75)
14. شعبة‌بن حجّاج(م 106 ق)
وی از مفسران طبقه دوم تابعین است.(76) شیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام صادق(علیه السلام) آورده است.(77)
15. سفیان‌بن عیینة(م 198 ق)
ابومحمد سفیان‌بن عیینة هلالی کوفی، از مفسران تابعین است.(78) ابن‌ندیم در الفهرست او را صاحب تفسیر می‌داند.(79) آیت‌الله خویی به نقل از شیخ طوسی و برقی او را از اصحاب امام صادق(علیه السلام) شمرده‌اند و بیان می‌دارد: «مرحوم کلینی در الکافی و شیخ طوسی در التهذیب و علی‌بن ابراهیم قمی در تفسیرش از او روایت کرده‌اند».(80)
16. عبدالرحمنبن زید(م 182 ق)
عبدالرحمان‌‌بن زید‌بن اسلم عدوی از مفسران تابعی است.(81) مرحوم شیخ طوسی، عبدالرحمنبن زید را در شمار اصحاب امام صادق(علیه السلام) آورده است.(82)،(83)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.