آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خدا هرگز عموم را به خاطر عمل گروهى عذاب نمى کند، مگر آنکه منکرات در میان آنها آشکار شود و آنها در عین توانائى سکوت کنند و این عذاب نتیجه پدید آمدن بی عدالتی و ظلمی است که در صورت عمل نیک سیرتان به وظیفه شان در امر به معروف و نهی از منکر، هیچ گاه دامن گیر این جامعه نمی گشت؛ در صورتی که خوبان در برابر عمل بدان سکوت کنند، ناهنجاری‌ مثل موريانه ريشه‌ عدالت اجتماعی را می خورد؛ زیرا عدم اصلاح افراد ناصالح نابودی اجتماع را در پی دارد.

در نتیجه نمی توان گفت چون وظیفه خود را در حیطه زندگی شخصی و فردی انجام داده ام از آثار شوم وظیفه ناشناسی هاى دیگران در امان خواهم ماند. چون در اجتماع، چيزی به عنوان «ضرر فردی» وجود ندارد و هر زيان فردی، امكان اين را دارد كه به صورت يك زيان اجتماعی در آيد. به همين دليل، منطق و عقل حکم می کند در پاك نگه داشتن محيط اجتماعی خود از هر گونه تلاش و كوششي خودداری نکنیم.

در آیه 25 سوره انفال می خوانیم: «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصيبَنَّ الَّذينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقاب‏»؛ (و بترسيد از فتنه ای كه چون آيد، تنها مخصوص ستمكاران شما نباشد [بلکه همه را فرا خواهد گرفت] و بدانيد خداوند كيفر شديد دارد). آیا این آیه به معنای عقاب نیکوکاران به خاطر ظلم ها و معصیت های ستمکاران و بدکاران و به قول عامیانه سوختن خشک و تر در هنگام پدید آمدن فتنه ها نیست؟! و اگر چنین باشد، آیا چنین امری با عدالت خداوند منافات ندارد؟!

در پاسخ به این سؤال لازم است به مواردی چند از آموزه های وحیانی راجع به عدل الهی توجه کنیم.

ضرورت امر به معروف و نهی از منکر در تحقق عدل الهی
عدل الهی در خلقت تک تک موجودات این عالم این گونه است که سیستم آفرینش را به نحو احسن قرار داده است چنانکه در آیه 7 سوره سجده می خوانیم: «الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ»؛ (خدا کسى است که هر چه را آفريد، به نيکوترين وجه آفريد). وقتی به موجودات این عالم نیز نگاه می کنیم به خوبی به خلقت نیکوی آنها پی می بریم، به عنوان مثال فرآیند بارش باران و رویش گیاهان و تغذیه انسان و... همه و همه آنقدر زیبا هستند که انسان را به شگفتی وا می دارند.

خداوند علاوه بر صورت بندی نیکویی که در آفرینش موجودات داشته است، بهترین قوانین را برای در کنار هم بودن و برپایی عدالت اجتماعی نیز وضع کرده است. به عنوان مثال به انسان ها که موجودات مختاری هستند دستور داده است برای داشتن زندگی بهتر در اجتماعی که تشکیل داده اند لازم است اموری مثل دروغ نگفتن و غیبت نکردن و دزدی نکردن و ... را رعایت کنند و برای مراقبت از این قوانین و اجرای درست آنها نیز دستوراتی قرار داده است که برای تحقق عدالت اجتماعی اموری ضروری اند. یکی از مهم ترین این دستورات که عدالت اجتماعی از خلال آنبه ظهور و بروز می رسد، «امر به معروف و نهي از منكر» است.

رواج بی عدالتی با فراموشی امر به معروف و نهی از منکر
با توجه به اینکه خداوند جریان امور عالم را از راه جریان اسباب و مسببات قرار داده است، اگر خوبان در برابر فساد سکوت کنند و به فریضه مهم امر به معروف و نهی از منکر عمل نکنند، بی‌ عدالتی‌ ها و ناهنجاری‌ های مختلف، همچون موريانه از درون ريشه‌ هاي موجودیت و عدالت اجتماعی را خواهند خورد و آن را از هم متلاشي خواهند كرد. بنابراين حفظ عدالت اجتماعي بدون نظارت عمومي ممكن نيست، لذا خداوند در آیه 104 سوره آل عمران می فرماید: «وَلتَكُنْ مِنْكُم أمَّة يَدعُونَ اِلَي الْخَيْرِ يَأمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَ يَنْهَونَ عَنِ الْمُنْكَر وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون»؛ (بايد از ميان شما جمعى دعوت به نيكى كنند و امر به معروف و نهى از منكر نمايند و آنها رستگارانند). با این بیان، لازم است همواره ميان مسلمانان گروهي باشند كه اين دو وظيفه بزرگ اجتماعی را انجام دهند: مردم را به نيكي ها دعوت كنند و از بدي ها باز دارند.

در آیات 24 و 25 سوره انفال نیز قرآن بعد از دعوت مومنان به اجابت خدا و پیامبرش؛ اشاره به عواقب شوم عدم پذیرش دعوت حیات بخش خدا و پیامبر و سکوت در برابر نا هنجاری ها مى کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُون‏ * وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ»؛ (اى كسانى كه ايمان آورده ايد دعوت خدا و پيامبر را اجابت كنيد هنگامى كه شما را به سوى چيزى مى خواند كه مايه حيات تان است و بدانيد خداوند ميان انسان و قلب او حائل مى شود و اينكه همه شما نزد او [در قيامت] اجتماع خواهيد كرد. * و از فتنه‌ ای بترسید که تنها به ستمکاران شما نمی‌ رسد؛ [بلکه همه را فرا خواهد گرفت] و بدانید خداوند کیفر شدید دارد).

در این آیه «فتنه» به معناى بلاها و مصائب اجتماعى است، که دامن همه را مى گیرد و به اصطلاح خشک و تر در آن با هم مى سوزند. هنگامى که خوبان جامعه در ادای رسالت خود کوتاهى کنند، و بر اثر آن قانون شکنى ها و هرج و مرج ها و ناامنی ها و مانند آن به بار آید نیکان و بدان در آتش آن مى سوزند. این اخطارى است که خداوند در این آیه به همه جوامع اسلامى مى دهد و مفهوم آن این است که: افراد جامعه نه تنها موظف اند وظایف خود را انجام دهند، بلکه موظف اند دیگران را هم به انجام وظیفه وادارند؛ زیرا اختلاف، پراکندگى و ناهماهنگى در مسائل اجتماعى موجب شکست برنامه ها خواهد شد و دود آن در چشم همه مى رود.(1)

امر به معروف و نهی از منکر از لوازم زندگی اجتماعی است
این وظیفه در حقیقت از لوازم زندگی اجتماعی است. به طور مسلم زندگانى دسته جمعى براى افراد بشر فوائد و بركات فراوانى دارد و حتى اين نوع مزايا انسان را وادار به زندگانى اجتماعى كرده است. ولى در مقابل آن محدوديت هايى مثل تأثیر رفتار هر کدام بر یکدیگر و ... نيز براى او ببار مى آورد، و چون در برابر فوائد بي شمار زندگى دسته جمعى ضرر اين نوع محدوديتها جزئى و ناچيز است، لذا بشر از روز اول تن به زندگى اجتماعى داده و محدوديتها را پذيرفته است. از آنجا كه در زندگى اجتماعى سرنوشت افراد به هم مربوط است، و به اصطلاح افراد اجتماع در سرنوشت يكديگر اثر دارند، حق نظارت در اعمال ديگران حق طبيعى و خاصيت زندگى دسته جمعى است. این امر از همان محدودیت های ذاتی اجتماعات بشری است که اگر انجام نشود عواقب منفی فراوانی خواهد داشت. اين مطلب به طرز جالبى در حديثى از پيامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) آمده است: «بايد امر به معروف و نهى از منكر كنيد و گر نه خداوند ستمگرى را بر شما مسلط مى كند كه نه به پيران احترام مى گذارد، و نه به خردسالان رحم مى كند، نيكان و صالحان شما دعا مى كنند ولى مستجاب نمى شود و از خداوند يارى مى طلبند اما خدا به آنها كمك نمى كند و حتى توبه مى كنند و خدا از گناهان شان درنمى گذرد».(2)

اينها همه نتیجه طبيعى اعمال جمعيتى است كه اين وظيفه بزرگ اجتماعى را تعطيل كنند؛ زيرا بدون نظارت عمومى، جريان امور از دست نيكان خارج مى شود، و بَدان ميدان اجتماع را تسخير مى كنند، و اينكه در حديث فوق مى فرمايد حتى توبه آنها قبول نمى شود به خاطر آن است كه توبه با ادامه سكوت آنها در برابر مفاسد مفهوم صحيحى ندارد، مگر اينكه در برنامه خود تجديد نظر كنند.(3)

در نتیجه نمی توان گفت چون وظیفه خود را در حیطه زندگی شخصی و فردی انجام داده ام از آثار شوم وظیفه ناشناسی هاى دیگران در امان خواهم ماند. چون در اجتماع، چيزی به عنوان «ضرر فردی» وجود ندارد و هر زيان فردی، امكان اين را دارد كه به صورت يك زيان اجتماعی در آيد. به همين دليل، منطق و عقل حکم می کند در پاك نگه داشتن محيط اجتماعی خود از هر گونه تلاش و كوششي خودداری نکنیم. این درست به آن مى ماند که براى جلوگیرى از هجوم دشمنى، صدهزار نفر سرباز نیرومند لازم باشد. اگر عده اى مثلا پنجاه هزار نفر وظیفه خود را انجام دهند مسلما کافى نخواهد بود و نتایج شوم شکست، هم وظیفه شناسان را و هم وظیفه نشناسان را مى گیرد.

پس نیکان جامعه وظیفه دارند که در برابر بدان سکوت نکنند. اگر سکوت اختیار کنند در سرنوشت آنها نزد خداوند سهیم و شریک خواهند بود. کما اینکه پیامبر اعظم(ص) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ لا يُعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِعَمَلِ الْخَاصَّةِ حَتَّى يَرَوُا الْمُنْكَرَ بَيْنَ ظَهْرَانِيهِمْ وَهُمْ قَادِرُونَ عَلَى أَنْ يُنْكِرُوهُ وَلَمْ يُنْكِرُوهُ، فَإِذَا فَعَلُوا ذَلِكَ عَذَّبَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ الْعَامَّةَ وَالْخَاصَّةَ»(4)؛ (خداوند عز و جل هرگز عموم را به خاطر عمل گروهى خاص مجازات نمى کند مگر آن زمان که منکرات در میان آنها آشکار گردد و توانائى بر انکار آن داشته باشند در عین حال سکوت کنند؛ در این هنگام خداوند آن گروه خاص و همه توده اجتماع را مجازات خواهد کرد).

مجازات ترک کنندگان امر به معروف و نهی از منکر در آخرت
مجازات توأمان بدکاران و کسانی که با ترک امر به معروف و نهی از منکر، در مقابل آن ها سکوت کردند، در آخرت هم صادق است. در پايان آیه مورد بحث در صدر سؤال، خداوند با زبان تهديد آميز مي‏ گويد: (بدانيد خداوند مجازاتش شديد است)؛ «وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ». این تهدید از آن روست تا مبادا لطف و رحمت خدا نیکوکاران را از وظایفشان غافل كند و شدت مجازات هاي الهی را به دست فراموشي بسپارند، و آشوب‏ ها و فتنه‏ ها دامان آنها را بگيرد، همان گونه كه دامان جامعه اسلامی را گرفت و بر اثر فراموش كردن اين سنن الهی آنها را به قهقرا كشانيد.

فتنه ها و ناکامی های امروز جوامع اسلامی، نتیجه ترک وظیفه
يك نگاه كوتاه به جوامع اسلامي در عصر ما و شكست‏ هاي پی در پی كه در برابر دشمنان دامن‏گيرشان می‏ شود و فتنه‏ های استعمار و صهيونيسم و الحاد و مادي‏گری و مفاسد اخلاقی و متلاشی شدن خانواده ‏ها و سقوط جوانان در دامن فحشاء و انحطاط و عقب گرد علمی، حقيقت و محتواي آيه را مجسّم می‏ سازد كه چگونه اين فتنه‏ ها دامن كوچك و بزرگ، نيك و بد، و عالم و جاهل را فرا گرفته است و اينها همچنان ادامه خواهد يافت تا آن زمان كه مسلمانان روح اجتماعی پيدا كنند و نظارت همگانی را در جامعه عملا بپذيرند و دو وظيفه امر به معروف و نهی از منكر به عنوان وظيفه قطعی و تخلّف‏ ناپذير عملی گردد.(5)

جمع بندی اینکه اگر بلایای عمومی دامن خوبان را نیز می گیرد، بدان جهت است که آنان نیز با ترک واجب در قبال وظیفه خود که همان امر به معروف و نهی از منکر باشد کوتاهی نمودند؛ لذا دچار عقوبت می شوند. پس آيه 25 سوره انفال هيچ گونه تضادی با عدل الهي ندارد.