پاسخ اجمالی:
مهمترین علت بوجودن آمدن چنین سؤالی این است که سؤال کننده در اینجا مفهوم عدل را به معنی یکسان بودن همه مخلوقات گرفته است، در حالی که همیشه یکسان بودن عادلانه نیست. بخش مهمی از تفاوت های موجود در جهان، طبیعی و لازمه آفرینش است و اگر این تفاوت ها نبود امکان زندگی وجود نداشت. براى به وجود آمدن يك «جامعه كامل» و یک «جهان پایدار» نياز به استعدادها و ذوقها و ساختمانهاى مختلف بدنى و فكرى است. به عبارت ديگر تفاوت ساختمان روحى و جسمى در آن قسمتهايى كه طبيعى است، مقتضاى «حكمت» پروردگار است و عدالت هيچگاه نمى تواند از حكمت جدا باشد.
بخش دیگری از تفاوت های بین مخلوقات تحمیلی است که غالبا حاصل ظلم و ستم موجودات مختاری مثل انسان و يا سهل انگاری هاى فردى است؛ این گونه تفاوت ها هيچ گونه ارتباطى به دستگاه آفرينش ندارد. اين گونه اختلافها را بايد «اختلافهاى ساختگى و بى دليل» دانست كه با از بين رفتن نظام طبقاتى و تعميم عدالت اجتماعى از ميان خواهد رفت، و هيچگاه اسلام و قرآن بر اين گونه تفاوتها صحه نگذاشته است.
در حقیقت تجلي عدل الهی را مي توان در جريان پايدار و متعادل آفرينش جهان(عدل تکوينی)، وضع احکام شرعی برای رسیدن به عدالت اجتماعی بندگان(عدل تشريعی) و دادرسي الهی بین آنها(عدل جزايی) مشاهده نمود. خداوند علاوه بر اینکه مخلوقات را به نحو احسن خلق کرده است برای ایجاد بهترین شرایط زندگی نیز قوانین عادلانه ای وضع کرده است.
پاسخ تفصیلی:
عقیده به عدل الهی و شبهه تفاوت بین مخلوقات
از نظر ما شیعیان و برخی از اهل سنت، یکی از صفات خداوند «عدل» می باشد. ما معتقد به عدل الهى هستيم و يقين داريم كه هرگز خداوند ستمى به بنده اى از بندگان روا نمى دارد، چرا كه ظلم كار زشت و ناپسندى است، و ساحت قدس الهى از چنين كارى پاك و منزه است؛ چنان که در آیه 49 سوره کهف می خوانیم: «وَ لا يَظْلِمُ رَبُّكَ احَداً»؛ (پروردگارت به احدى ظلم نمى كند). در آیه 115 سوره انعام نیز تمام افعال و آفرینش الهی، یا همان کلام پروردگار با عنوان عدل توصیف می شود: «وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً»؛ (کلام پروردگارت با صدق و عدل سرانجام گرفت).
امام علی(علیه السلام) نیز در سخنان خود به عدل الهی تاکید داشته و عدالت را به همراه توحيد، اساس و مبنای دین الهی معرفی می نماید. به عنوان مثال در یکی از حکمت های نهج البلاغه می خوانیم: «التَّوْحِيدُ أَلَّا تَتَوَهَّمَهُ وَ الْعَدْلُ أَلَّا تَتَّهِمَه»(1)؛ (توحید این است که در مورد خداوند دچار وهم نشوی و عدل این است که خداوند را متهم نکنی). در این حدیث حتی متهم کردن خداوند به ظلم نیز خلاف ایمان دانسته شده است؛ چنانکه آن حضرت در حدیث دیگری عدل را قدرتمندترین مبنا معرفی می نماید: «الْعَدْلُ أَقْوَى أَسَاس»(2)؛ (عدل قدرتمند ترين مبنا است).
از طرفی وقتی به مخلوقات خداوند نگاه می کنیم شاهد تفاوت های فراوان بین مخلوقات هستیم، برخی ضعیف و برخی قوی، برخی زشت و برخی زیبا، برخی عمر طولانی دارند و برخی عمر کم دارند. نکته مهم دیگر وجود مظاهر ظالمانه ای است که توسط برخی مخلوقین از جمله انسان بوجود آمده است! سؤالی که به ذهن می آید این است که این تفاوت ها و مظاهر ظالمانه در گستره جهان چگونه قابل انطباق با عدل الهی است؟
مهمترین علت بوجودن آمدن چنین سؤالی این است که سؤال کننده در اینجا مفهوم عدل را به معنی یکسان بودن همه مخلوقات گرفته است، در حالی که همیشه یکسان بودن عادلانه نیست. برای روشن شدن این بحث انواع تفاوت ها را بررسی می کنیم. این تفاوت ها گاهی طبیعی است و گاهی تحمیلی.
1. تفاوت های طبیعی بین مخلوقات بر اساس حکمت است:
بخش مهمی از تفاوت های موجود در جهان، طبیعی و لازمه آفرینش است و اگر این تفاوت ها نبود امکان زندگی وجود نداشت. به عنوان مثال لازم است بخشی از موجودات از جنس مذکّر و بخشی از جنس مؤنث باشند و این قانون در انسان و حیوان و حتی گیاهان و در همه هستی برقرار است. در آیه 32 سوره نساء می خوانیم: «وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ لِلرِّجالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيماً»؛ (برتريهايى را كه خداوند نسبت به بعضى از شما بر بعضى ديگر قرار داده آرزو نكنيد [اين تفاوتهاى طبيعى و حقوقى براى حفظ نظام اجتماع شما و طبق اصل عدالت است ولى با اين حال] مردان نصيبى از آنچه بدست مى آورند دارند و زنان نصيبى [و نبايد حقوق هيچيك پايمال گردد] و از فضل [و رحمت و بركت] خدا بخواهيد و خداوند به هر چيز دانا است). در آیه 6 سوره یونس نیز به اختلاف شب و روز و آنچه در آسمان و زمین است اشاره شده و می فرماید: «إِنَّ فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُون»؛ (مسلما اختلاف شب و روز و آنچه خداوند در آسمانها و زمين آفريده آيات [و نشانه هايى] است بر آنها كه پرهيزكارند).
در حقیقت حتی اگر عدالت اجتماعى كامل در جهان حاکم باشد باز هم تمام مخلوقات همانند مصنوعات يك كارخانه يك شكل و يك جور نخواهند بود و طبعا با هم تفاوتهايى خواهند داشت، ولى بايد دانست كه معمولا مواهب الهى و استعدادهاى جسمى و روحى مخلوقات آن چنان تقسيم شده كه هر كسى قسمتى از آن را دارد، يعنى كمتر كسى پيدا مى شود كه اين مواهب را يك جا داشته باشد، به عنوان مثال در بین انسانها يكى از نيروى بدنى كافى برخوردار است، و ديگرى استعداد رياضى خوبى دارد، يكى ذوق شعر، و ديگرى عشق به تجارت، و بعضى هوش سرشارى براى كشاورزى، و بعضى از استعدادهاى ويژه ديگرى برخوردارند، مهم اين است كه جامعه يا خود اشخاص، استعدادها را كشف كنند، و آنها را در محيط سالمى پرورش دهند، تا هر انسانى بتواند نقطه قوت خويش را آشكار سازد و از آن بهره بردارى كند.
اين موضوع را نيز بايد يادآورى كرد كه يك جامعه همانند يك پيكر انسان، نياز به بافتها و عضلات و سلولهاى گوناگون دارد، يعنى همانطور كه اگر يك بدن، تمام از سلولهاى ظريف همانند سلولهاى چشم و مغز ساخته شده باشد دوام ندارد، و يا اگر تمام سلولهاى آن خشن و غير قابل انعطاف همانند سلولهاى استخوانى باشند كارايى كافى براى وظائف مختلف نخواهد داشت، بلكه بايد از سلولهاى گوناگونى كه يكى وظيفه تفكر و ديگرى مشاهده و ديگرى شنيدن و ديگرى سخن گفتن را عهده دار شوند تشكيل شده باشد، همچنين براى به وجود آمدن يك «جامعه كامل» و یک «جهان پایدار» نياز به استعدادها و ذوقها و ساختمانهاى مختلف بدنى و فكرى است، اما نه به اين معنى كه بعضى از اعضاء پيكر اجتماع در محروميت بسر برند و يا خدمات آنها كوچك شمرده شود و يا تحقير گردند، همانطور كه سلولهاى بدن با تمام تفاوتى كه دارند همگى از غذا و هوا و ساير نيازمندىها به مقدار لازم بهره مى گيرند.
به عبارت ديگر تفاوت ساختمان روحى و جسمى در آن قسمتهايى كه طبيعى است (نه ظالمانه و تحميلى) مقتضاى «حكمت» پروردگار است و عدالت هيچگاه نمى تواند از حكمت جدا باشد(3)، چرا که طبق سخنانی از امام علی(علیه السلام) عدالت به معنی واقعی یعنی قرار گرفتن هر چیز در جای خود: «الْعَدْلُ سَائِسٌ عَامٌّ، الْعَدْلُ یَضَعُ الاَُْمُورَ مَوَاضِعَهَا»(4)؛ (عدل اداره کننده عموم است، عدل همه امور را در مجراي صحيحش قرار مي دهد). طبق این حدیث عدالت یعنی قرار دادن هر چیز در جای خودش، اما اینکه چه کسی جایگاه هر چیز را به درستی تشخیص می دهد نیاز به حکمت دارد و خداوند بر اساس حکمت خود همه چیز را در بهترین جایگاه خود قرار داده است؛ چنانکه در آیه 7 سوره سجده مي خوانیم: «الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ»؛ (خدا کسى است که هر چه را آفريد، به نيکوترين وجه آفريد).
در روایت دیگری از امام علی(ع) می خوانیم: «الْعَدْلُ حَيَاة»(5)؛ (عدل زندگی است). ایشان در جای دیگر فرمود: «الْعَدْلُ أَسَاسٌ بِهِ قِوَامُ الْعَالَم»(6)؛ (عدل مبنای پايداري جهان است). طبق این روایات اگر عدالت برقرار نبود و هر چیزی در جای خود قرار نداشت زندگی جریان نداشت و جهان پایدار نبود. فى المثل اگر تمام سلولهاى بدن انسان يك نواخت آفريده مى شد، دور از حكمت بود، و عدالت به معنى قرار دادن هر چيز در محل مناسب خود نيز در آن وجود نداشت، همچنين اگر يك روز تمام مردم جامعه مثل هم فكر كنند و استعداد همانندى داشته باشند در همان يك روز وضع جامعه به كلى درهم مى ريزد. در نتیجه جهان مادی با همه این تفاوت ها به بهترین وجه قرار داده شده است و اگر بهتر از این صورت امکان داشت حتما خداوند مخلوقات را به همان صورت می آفرید.
2. تفاوت های تحمیلی برخلاف اسلام و قرآن است:
بخش دیگری از تفاوت های بین مخلوقات تحمیلی است که غالبا حاصل ظلم و ستم موجودات مختاری مثل انسان می باشد، مانند برخی تفاوتهاى جسمى و روحى مردم با يكديگر که معلول اختلافات طبقاتى و مظالم اجتماعى و يا سهل انگاری هاى فردى است، اما این گونه تفاوت ها هيچ گونه ارتباطى به دستگاه آفرينش ندارد. به عنوان مثال بسيارى از فرزندان ثروتمندان از فرزندان مردم فقير هم از نظر جسمى قوى تر و زيباتر و هم از نظر استعداد پيشرفته ترند، به دليل اينكه آنها از تغذيه و بهداشت كافى بهره مندند در حالى كه اينها در محروميت قرار دارند، و يا افرادى هستند كه بر اثر تنبلى و سهل انگارى نيروهاى جسمى و روحى خود را از دست مى دهند. اين گونه اختلافها را بايد «اختلافهاى ساختگى و بى دليل» دانست كه با از بين رفتن نظام طبقاتى و تعميم عدالت اجتماعى از ميان خواهد رفت، و هيچگاه اسلام و قرآن بر اين گونه تفاوتها صحه نگذاشته است. البته در مورد این اختلاف های ساختگی نیز خداوند راه کارهایی که منجر به برقراری عدالت شود قرار داده است.(7)
در حقیقت تجلي عدل الهی را مي توان در جريان پايدار و متعادل آفرينش جهان(عدل تکوينی)، وضع احکام شرعی برای رسیدن به عدالت اجتماعی بندگان(عدل تشريعی) و دادرسي الهی بین آنها(عدل جزايی) مشاهده نمود؛ خداوند علاوه بر اینکه مخلوقات را به «نحو احسن» خلق کرده است برای ایجاد بهترین شرایط زندگی نیز «قوانین» عادلانه ای وضع کرده است، چنانکه در آيه 25 سوره حديد مى فرمايد: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»؛ (ما پيامبران خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آنها كتاب آسمانى و ميزان [شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه] نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند). همچنین خداوند برای تخلف از این قوانین نیز «مجازات های» عادلانه ای قرار داده است و در آیات بسیاری از قرآن به این مهم اشاره کرده است، به عنوان مثال در آیه 7 سوره فاطر می فرماید: «الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ»؛ (كسانى كه راه كفر پيش گرفتند، بهره آنها عذاب شديد است، و آنها كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند مغفرت و پاداش بزرگ از آن آنها است).
آیه 9 سوره روم نیز با وجود نعمت های فراوان الهی، ظلم را به خود انسان نسبت می دهد و به صراحت هر گونه ظلم از طرف خداوند را نفی می کند: «أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»؛ (آيا در زمين سير نكردند و ببينند عاقبت كسانى كه قبل از آنها بودند چگونه شد؟ آنها نيرويى بيش از اينان داشتند، و زمين را [براى زراعت و آبادى] دگرگون ساختند، و بيش از آنچه اينان آباد كردند، عمران نمودند، و پيامبرانشان با دلائل روشن به سراغشان آمدند [اما آنها انكار كردند و كيفر خود را ديدند] خداوند هرگز به آنها ستم نكرد، آنها به خودشان ستم مى كردند). طبق آیه 108 سوره آل عمران نیز نه فقط انسانها بلكه هيچ موجودى در جهان از سوى خداوند مورد ستم قرار نمى گيرد: «وَ مَا اللَّهُ يُريدُ ظُلْماً لِلْعالَمينَ»؛ (خداوند هيچ گاه ستمى بر جهانيان نمى خواهد).(8)
تا کنون هیچ نظری برای این مطلب درج نشده است.