آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در برخي از روايات، سوره «نصر» و در برخي ديگر، سوره «برائت» به عنوان آخرين سوره ای نام برده شده که بر پیامبر(ص) نازل شده است. راه جمع ميان اين روايات اين است كه بگوييم: آخرين سوره كامل سوره «نصر» است كه در عام الفتح نازل شد و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستين آن، سوره «برائت» است، و آخرين آيه كه پايان كار رسالت را خبر مى دهد، «آيه اِكمال» است. گرچه ممكن است به اعتبار آيات ‌الاحكام، آخرين آيه: «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللهِ» باشد كه در سوره «بقره» ضبط و ثبت شده است.

در روايات منقول از اهل بيت(عليهم السلام) آمده است كه آخرين سوره، سوره «نصر» است. در اين سوره به ظاهر بشارت به پيروزى مطلق شريعت داده شده كه پايه هاى آن استوار و مستحكم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذيرفته اند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ * إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللهِ أَفْوَاجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّاباً»(1)؛ (بنام خداوند بخشنده مهربان * هنگامى که یارى خدا و پیروزى [بر مشرکان مکّه] فرا رسد * و ببینى مردم گروه گروه وارد دین خدا مى شوند * پروردگارت را تسبیح و حمد گوى و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است). در روايت آمده كه: «با نزول اين سوره، صحابه خرسند شدند؛ زيرا پيروزى مطلق اسلام بر كفر و تثبيت و استحكام پايه هاى دين را بشارت مى داد. ولى عباس عموى پيامبر(صلی الله علیه و آله) از نزول اين سوره سخت غمناك گرديد و گريان شد. پيامبر اكرم(ص) به او فرمود: اى عمو چرا گريانى؟ گفت: به گمانم از پايان كار تو خبر مى دهد. پيامبر(ص) فرمود: همان گونه است كه گمان برده اى. پيامبر(ص) پس از آن دو سال بيشتر زندگي نكرد».(2)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آخرين سوره، «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ» است».(3) از ابن عباس نيز روايت شده كه آخرين سوره، سوره «نصر» است(4) و نيز روايت شده است: «آخرين سوره، سوره «برائت» است كه نخستين آيات آن در سال نهم هجرت نازل شد و پيامبر(صلی الله علیه و آله)، حضرت علي(علیه السلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشركين بخواند».(5)
در بسيارى از روايات آمده است: «آخرين آيه اي كه بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نازل شد اين آيه بود: «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللهِ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ»(6)؛ (و از روزى بپرهیزید [و بترسید] که در آن روز، به سوى خدا باز گردانده مى شوید؛ سپس به هر کس، [پاداشِ] آنچه را انجام داده، به طور کامل بازپس داده مى شود؛ و به آنها ستم نخواهد شد). جبرئيل آن را نازل كرد و گفت: آن را در ميانه آيه ربا و آيه دين (پس از آيه شماره 280) از سوره «بقره» قرار دهد و پس از آن پيامبر(ص) بيش از 21 روز و بنابر قولى 7 روز ادامه حيات نداد».(7)
«احمد بن ابى يعقوب» مشهور به «ابن واضح يعقوبى» (متوفاى سال هاى پس از 292) در تاريخ خود چنين آورده است: «گفته اند: كه آخرين آيه نازل شده بر پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) اين آيه بود: «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»(8)؛ (امروز، دین شما را برایتان کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم؛ و اسلام را بعنوان آیین [جاودان] شما پذیرفتم) ـ سپس در ادامه مي گويد: ـ و همين گفتار نزد ما صحيح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولى امير المؤمنين علي بن ابى طالب(عليه السلام) در غدير خم بوده است».(9)
آرى سوره «نصر» پيش از سوره «برائت» نازل شده است؛ زيرا سوره «نصر» در سال فتح مكّه (عام الفتح) - كه سال هشتم هجرت بود - نازل گرديده و سوره «برائت» پس از فتح، در سال نهم هجرت نازل شده است. راه جمع ميان اين روايات بدين گونه است كه بگوييم: آخرين سوره كامل سوره «نصر» است و آخرين سوره به اعتبار آيات نخستين آن، سوره «برائت» است. امّا آيه «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللهِ ...»(10) طبق روايت «ماوردى» در منى به سال حجة الوداع نازل گرديد.(11) بنابراين نمى تواند آخرين آيه باشد، زيرا «آيه اِكمال» پس از بازگشت پيامبر(صلی الله علیه و آله) از حجة الوداع در غدير خم بين راه نازل شده است. پس گفته «ابن واضح يعقوبى»، صحيح تر به نظر مى رسد؛ زيرا سوره «برائت»، پس از فتح مكّه، در سال نهم هجرت و سوره «مائده» در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است. علاوه بر آن، سوره «مائده» مشتمل بر يك سرى احكام است كه پايان جنگ و استقرار اسلام را مى رساند. به ويژه «آيه اِكمال» كه از پايان كار رسالت خبر مى دهد و با آخرين آيه در آخرين سوره تناسب دارد. پس آخرين سوره كامل، سوره «نصر» است كه در عام الفتح نازل شد و آخرين آيه كه پايان كار رسالت را خبر مى دهد، «آيه اِكمال» است. گرچه ممكن است به اعتبار آيات ‌الاحكام، آخرين آيه: «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللهِ» باشد كه در سوره «بقره» ضبط و ثبت شده است.(12)