آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرآن درباره زراندوزاني كه اموال انباشته خود را در راه خدا انفاق نمى كنند مى فرمايد: «[اين عذاب دردناك] روزى است كه آن سكه ها را در آتش جهنّمِ گرم و سوزان كرده با آن صورت ها، پهلوها و پشت هايشان را داغ مى كنند [و به آنها مى گويند:] اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه مى ساختيد! پس بچشيد آنچه را براى خود گنج كرديد!». گرچه اين آيه صريحاً تجسّم اعمال را بيان نمى كند؛ اما همين تعبير مى تواند اشاره اى به مسئله تجسّم اعمال باشد، با اينكه ظاهراً اين اموال محو و نابود شده اند؛ ولى در آنجا به حكم معاد، بازگشت مى نمايد و اعمال آنها به صورت داغ نهادن بر چهره، پشت و پهلو تجسّم مى يابند!

يكي از كارهايي كه برخي از مردم مرتكب مي شوند اين است كه تلاش زيادي مي كنند تا اموالي را به صورت گنجينه در بياورند؛ اما حاضر نمي شوند آن را در راه خدا انفاق كنند و اين كار باعث مي شود كه در آخرت عذاب دردناكي دامان آنها را بگيرد. خداوند متعال در سوره «توبه» آيه 35 با اشاره به اين مسئله مى فرمايد: ([اين عذاب دردناك] روزى است كه آن سكه ها را در آتش جهنّمِ گرم و سوزان كرده با آن صورت ها، پهلوها و پشت هايشان را داغ مى كنند [و به آنها مى گويند:] اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه مى ساختيد! پس بچشيد آنچه را براى خود گنج كرديد!)؛ «يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ‌ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُ‌هُمْ هَـذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ».
اين آيه به روشنى مى گويد: درهم و دينارهايى كه به صورت گنج در آمدند و در راه خدا هرگز مصرف نشدند در صحنه قيامت ظاهر مى شوند و در آتش دوزخ گداخته خواهند شد و بر پيشانى، پشت و پهلوي زراندوزان مى گذارند و به آنها مى گويند: اينها همان گنجينه هاى شماست! (دقت كنيد).
در اينكه چرا اين اعضاء سه گانه را داغ مى نهند؟ بعضى گفته اند: به خاطر اينكه قسمت عمده بدن را شامل مى شود.(1)
و بعضى گفته اند: به خاطر اين است كه نخست در برابر مستمندان چهره درهم مى كشيدند سپس پهلوى تهى مى كردند و بعد پشت مى نمودند، لذا در آن روز بر اين اعضاء سه گانه - كه وسيله بى اعتنائى به محرومان بوده - داغ مى نهند.
و گاه گفته شده: زراندوزان هنگامى كه به مقصود خود نائل مى شوند نخست آثار فرح در صورتشان نمايان مى شود و بعد از بهره اين اموال به خوردن مشغول مى شوند به گونه اى كه پهلوهايشان بالا مى آيد و از آن لباس هاى فاخر تهيه مى كنند و بر پشت مى افكنند، به همين دليل اين سه عضو محلّ مجازات آنهاست.(2)
درست است كه اين آيه صريحاً تجسّم اعمال را بيان نمى كند؛ بلكه فقط حضور آن اموال را در آن صحنه نشان مى دهد، ولى همين تعبير مى تواند اشاره اى به مسئله تجسّم اعمال باشد، با اينكه ظاهراً اين سكه ها و اين اموال محو و نابود مى گردد؛ ولى در آنجا به حكم معاد، بازگشت مى نمايد و اعمال آنها به صورت داغ نهادن بر چهره، پشت و پهلو تجسّم مى يابند!
در اينكه منظور از كنز «گنج» در آیه: «يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ‌ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُ‌هُمْ هَـذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ» چيست؟ گفتگو بسيار است؛ ولى بدون شك «كنز» مفهوم گسترده اى دارد كه هرگونه مال پر قيمتى را كه جمع آورى كنند و در جايى ذخيره و پنهان نمايند شامل مى شود.
با اين حال آيا مفهوم آيه اين است كه هركس ثروتى اضافه بر نيازمندى هاى زندگى جمع آورى كرده و كنارى بنهد، حرام است و مشمول اين مجازات الهى خواهد شد؟ و يا اينكه آيه مربوط به كسانى است كه حقوق واجب شرعى مانند زكات و غير آن را نمى پردازند اما كسى كه حقوق واجب را ادا كند كار حرامى مرتكب نشده و مشمول اين مجازات نخواهد بود؟
معروف در ميان فقهاء و مفسّران و محدثان معناى دوّم است و احاديث متعددى در اين زمينه در منابع اسلامى (اعم از منابع شيعه و اهل سنت) وارد شده است چنان كه در حديثى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «اَىُّ مَالٍ اُدِّيَتْ زَكاتُهُ فَلَيْسَ بِكَنْزٍ»(3)؛ (هر مالى كه زكات آن اداء شود كنز نيست).
اين احتمال نيز وجود دارد كه هرگاه جامعه اسلامى بر اثر سرمايه هاى راكد گرفتار مضيقه و مشقّت شود بر سرمايه داران واجب است كه آن را از طريق انفاق يا سرمايه گذارى براى توليد كار و تأمين نيازمندى ها، مصرف كنند و چنان كه در چنين شرايطى اموال خود را از جريان خارج ساخته و كنز نمايند مشمول آيه فوق خواهند شد و شايد بتوان با حديثى كه از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل شده آن را معنا کرد كه فرمود: «مَا زَادَ عَلَى أَرْبَعَةِ آلَافٍ فَهُوَ كَنْزٌ أُدِّيَ زَكَاتُهُ أَوْ لَمْ تُؤَدَّهَا وَ مَا دُونَهَا فَهِيَ نَفَقَةٌ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَلِيمٍ»(4)؛ (آنچه بيش از چهار هزار درهم باشد «كنز» محسوب مى شود، خواه زكاتش را داده باشد يا نه و کمتر از آن، هزينه زندگى [ساليانه] است، پس اين گونه افراد را به عذاب دردناك بشارت ده).(5)