آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

همان طور كه در «قرآن» آمده از نشانه هاى نزديك شدن قيامت، دود غليظى است كه صفحه آسمان را مى پوشاند و به صورت عذابى در مى آيد. در تفسير آيه 10 سوره «دخان»، ميان مفسّران سه قول وجود دارد كه قول قوي تر اين است كه آيه اشاره به يكى از نشانه هاى نزديك شدن قيامت دارد، آسمان را دودِ آشكاري مى پوشاند و مردم دست به دامن لطف خدا مى شوند و خداوند با لطف و كرمش كمى اين عذاب را برطرف مى سازد؛ ولى باز منكران ايمان نمى آورند. اين تفسير، موافق ظاهر آيه و اخبار متعدد در منابع تفسير شيعه و اهل سنت است.

يكى از نشانه هاى نزديكى قيامت، روزى است كه دود غليظى صفحه آسمان را مى پوشاند و به صورت عذابى در مى آيد. «قرآن» در سوره «دخان»، آيه 10 مى فرمايد: (منتظر روزى باش كه آسمان، دود آشكارى پديد مى آورد و همه مردم را فرا مى گيرد. اين عذاب دردناكى است)؛ «فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَاْتِي السَّماءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ * يَغْشَى النّاسَ هَذَا عَذَابٌ اَلِيمٌ».
در تفسير اين آيه در ميان مفسّران گفتگو بسيار است و عمدتاً سه قول بيان شده:
1. بعضى آن را اشاره به عذاب روز قيامت مى دانند كه دود وحشتناك و شرر بارى بر سر مجرمان سايه مى افكند؛ ولى اين احتمال بسيار بعيد به نظر مى رسد؛ چرا كه در ذيل اين آيات مى خوانيم: ([كافران در آن روز تقاضاى برطرف شدن عذاب الهى را مى كنند و اظهار ايمان مى نمايند و به آنها خطاب مى شود كه] ما كمى عذاب را برطرف مى سازيم؛ ولى شما باز به كار خود بر مى گرديد!)؛ «اِنّا كَاشِفُوا الْعَذَابِ قَلِيلاً اِنَّكُمْ عَائِدُونَ».(1)
اين معنا در قيامت متصور نيست، به خصوص اينكه در آيه بعد از آن مستقلا اشاره به قيامت و مجازات هاى عظيم آن شده است و نشان مى دهد آنچه قبل از آن ذكر شده مربوط به غير قيامت بوده است؛ «يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرَى اِنّا مُنْتَقِمُونَ».(2)
2. قول دوم اينكه آيه اشاره به قحطى و خشكسالى و مانند آن است كه دامان گروه عظيمى از كفار را در همان زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) گرفت. آنها خدمت پيامبر(ص) آمدند و تقاضاى برطرف شدن عذاب كردند، حضرت دعا فرمود و [عذاب] برطرف شد؛ ولى باز ايمان نياوردند.
بنابراين تفسير «دُخان»؛ (دود) اينجا به معناى مجازى است؛ چون در ادبيات عرب، واژه «دخان» كنايه از شرّ و بلاى فراگير است، چنانكه فخر رازى در كلمات خود آورده است(3) يا از اين جهت كه هنگام خشكسالى گرد و غبار غليظ، صفحه آسمان را مى پوشاند كه از آن در اينجا تعبير به «دخان» شده است؛ زيرا باران نقش مؤثرى در فرو نشاندن گرد و غبار و دود دارد(4) لذا سال هاى قحطى را «سَنَةُ الغَبْراء»؛ (سال پر گرد و خاك) يا «عامُ الرِّماد»؛ (سال خاكستر) مى گويند.
اشكالى كه به اين تفسير وارد مى شود اين است كه به هر حال «دخان» در معناى حقيقتش يعنى دود به كار نرفته و بدون وجود قرينه اى حمل بر معناى مجازى شده است.
3. تفسير سوّم آن است كه آيه اشاره به يكى از نشانه هاى نزديك شدن قيامت مى كند كه آسمان را دودِ آشكار مى پوشاند و مردم دست به دامن لطف خدا مى شوند و خداوند با لطف و كرمش كمى اين عذاب را بر طرف مى سازد؛ ولى باز منكران ايمان نمى آورند.
اين تفسير، هم موافق ظاهر آيه و هم مطابق اخبار متعددى است كه در منابع تفسير شيعه و اهل سنت آمده است. در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: «چهار چيز از نشانه هاى نزديك شدن قيامت است: اوّل ظهور دجّال، ديگرى نزول عيسى، سوّم آتشى است كه از قعر سرزمين عدن برمى خيزد و چهارم دخان [دود]. يكى از اصحاب سؤال مى كند، دخان چيست؟ پيغمبر(ص) آيه فوق را تلاوت فرمود: «فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ» و سپس افزود: «يَمْلَأُ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ يَمْكُثُ اَرْبَعِينَ يَوْماً وَ لَيْلَةً اَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيُصِيبُ مِنْهُ كَهَيْئَةِ الزَّكْمَةِ وَ اَمَّا الْكافِرُ بِمَنْزِلَةِ السَّكْرانِ يَخْرُجُ مِنْ مِنْخَرَيْهِ وَ اُذْنَيْهِ وَ دُبُرِهِ»؛ (دودى است كه بين مشرق و مغرب را پر مى كند و چهل شبانه روز باقى مى ماند؛ اما مؤمن حالتى شبيه به زكام به او دست مى دهد و كافر همچون مستان خواهد بود و دود از بينى و گوش ها و پشت او بيرون مى آيد)».(5)
همين معنا با تفاوتى در منابع شيعه نيز آمده است، آنجا كه اميرمؤمنان علي(عليه السلام) از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند كه: «ده چيز قبل از قيامت به طور قطع واقع مى شود: از جمله آنها قيام حضرت مهدى(عجل الله تعالی فرجه) و نزول حضرت عيسى(عليه السلام) و ظهور دخان را بر مى شمرد».(6)
بعضى روايات ديگر نيز در اين زمينه وارد شده كه اين تفسير را تأييد مى كند. بنابراين بهترين تفسير براى آيه، همان تفسير سوّم است.(7)