آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

در احاديث اسلامى اهميّت فراوانی براى «مشورت» ذكر شده، تا آنجا كه از اسباب حيات جامعه، و ترك آن از اسباب مرگ جامعه معرّفى شده است. مشورت، سبب افزودن عقل، علم و تجربه می شود؛ چراكه انسان به سبب مشورت كمتر گرفتار خطا و اشتباه مى شود. البته لزومى ندارد كه مشاوران حتماً بالاتر از خود انسان باشند، اى بسا مشورت با افراد كوچك ترى كه داراى عقل هستند راه گشا باشد. امام رضا(ع) می فرمود: «عقل و خرد پدرم هرگز با عقل ديگران قابل مقايسه نبود، ولى در عين حال با غلامان سياه مشورت مى كرد».

در احاديث اسلامى، چه احاديثى كه از شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده يا از پيشوايان معصوم ديگر، اهميّت فوق العاده اى براى مشورت ذكر شده، تا آنجا كه در حديث نبوى، مشورت از اسباب حيات جامعه و ترك آن يكى از اسباب مرگ جامعه معرّفى شده است. حضرت مى فرمايد: «اِذا كانَ اُمَرائُكُمْ خِيارَكُمْ وَ اَغْنِيائُكُمْ سُمَحائَكُمْ وَ اَمْرُكُمْ شُورى بَيْنَكُمْ فَظَهْرُ الاَرْضِ خَير لَكُمْ مِنْ بَطْنِها، وَ اِذا كانَ اُمَرائُكُمْ شِرارَكُمْ وَ اَغْنيائُكُمْ بُخَلائَكُمْ وَ لَمْ‌يَكُنْ اَمْرُكُمْ شُورى بيْنَكُمْ فَبَطْنُ الاَرْضِ خَيْرٌ لَكُمْ مِنْ ظَهْرِها»(1)؛ (هنگامى كه زمامداران شما نيكان شما باشند، و توانگران شما سخاوتمندان، و كارهايتان به مشورت انجام گيرد، در اين موقع روى زمين از زير زمين براى شما بهتر است ـ و شايسته حيات و زندگى هستيد ـ ولى هرگاه زمامدارانتان بدان شما، و ثروتمندان افراد بخيل باشند و در كارها مشورت نكنيد، در اين صورت زير زمين از روى آن براى شما بهتر است!).
اهميّت مشورت تا آن پايه است كه على(عليه السلام) فرمود: «اَلاِسْتِشارَةُ عَيْنُ الْهِدايَةِ وَ قَدْ خاطَرَ مَنْ اسْتَغنى بِرَأيِهِ»(2)؛ (مشورت عين هدايت است و كسى كه تنها به فكر خود قناعت كند خويشتن را به خطر انداخته است!). در حديث ديگرى از همان حضرت(عليه السلام) آمده: «لايَسْتَغَنِى الْعاقِلُ عَنُ المُشاوَرَةِ»(3)؛ (انسان عاقل خود را بى نياز از مشورت نمى بيند). دليل آن هم روشن است، و آن _ به تعبير زيبايى كه در بعضى از روايات از على(عليه السلام) در اين زمينه وارد شده است _ چنين است: «حَقّ عَلَى الْعاقِلِ اَنْ يُضيفَ اِلى رَأيِهِ رَأىَ الْعُقَلاءِ وَ يَضُمَّ اِلى عِلْمِهِ عُلُومَ الْحُكَماءِ»(4)؛ (سزاوار است كه عاقل رأى و فكر ساير عقلا را به رأى و فكر خود اضافه كند، و علوم دانشمندان را به علم خود ضميمه نمايد [و از مجموع آنها براى كارهاى مهم تصميم‌گيرى كند]). و در حديث ديگر از همان حضرت(عليه السلام) آمده است: «مَنْ شاوَرَ ذَوِى الْعُقُولِ اِسْتَضاءَ بِاَنْوارِ الْعُقُولِ»(5)؛ (هر كس با خردمندان مشورت كند، از نور خرد آنها روشنى مى گيرد). بنابراين مشورت، سبب افزودن عقل و علم و تجربه ديگران بر عقل و علم و تجربه خويش است كه در اين صورت انسان كمتر گرفتار خطا و اشتباه مى شود.
احاديث در اين زمينه بسيار فراوان است، و اين بحث فشرده را با حديث ديگرى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)، و حديثى از على(عليه السلام) پايان مى دهيم. پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «لامُظاهَرَةَ اَوْثَقُ مِنَ المُشاوَرَةِ»(6)؛ (هيچ پشتيبانى و يا مددى محكم‌تر از مشورت نيست) و على(عليه السلام) مى فرمايد: «شاوِرْ ذَوِى‌العُقُولِ تَأمَنُ مِنَ الزَّلَلِ وَ النَّدَمِ»(7)؛ (با خردمندان مشورت كن تا از لغزش و پشيمانى در امان بمانى!).
اين نكته نيز قابل توجه است كه لزومى ندارد كه مشاوران حتماً بالاتر از خود انسان باشند، اى بسا افراد كوچك‌ ترى كه داراى عقل و خرد خدادادى هستند و مشورت با آنها راه گشا است، چنانكه در حديثى از امام على بن موسى الرّضا(عليه السلام) مى‌خوانيم كه: وقتي در محضرشان، سخن از پدر گراميش به ميان آمد، فرمود: «عقل و خرد آن حضرت هرگز با عقل و خردهاى ديگران قابل مقايسه نبود، ولى در عين حال گاه با غلامان سياه مشورت مى كرد، عرض كردند [آيا] با مثل اين ها مشورت مى كنى؟! فرمود: «اِنَّ اللهَ تَبارَكَ و َ تَعالى رُبَّما فَتَحَ عَلَى لِسانِهِ»(8)؛(چه بسا خداوند متعال حق را بر زبان او بگشايد)». سخن را درباره اهميّت مشورت با شعر زيبايى از يكى از شعراى عرب پايان مى دهيم:
«اَقْرِنْ بِرَأيِكَ رَأىَ غَيْرِكَ وَاسْتَشِرْ *** ْفَالْحَقُّ لايَختفى عَلَى الاِثْنَيْنِ
لِلْمَرْءِ مِرآة تُريهِ وَجْهَهُ *** وَ يَرى قَفاهِ بِجَمْعِ مِرآتَيْنِ»(9)
(نظر و فكر ديگران را به نظر و فكر خويش قرين كن و در كارها مشورت نما؛ زيرا حق بر دو نفر پنهان نمى گردد. چرا كه يك آئينه تنها صورت انسان را به او نشان مى دهد ـ ولى اگر دو آئينه در برابر هم قرار دهد مى تواند پشت سر خويش را نيز ببيند!).(10)