آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان می فرمايد: «خداوندا! آنچه از مخلوقات مي بينيم و از قدرتت در شگفت مي شويم و وصف عظمت سلطنت تو را بيان مى كنيم، چه اهمّيّتى دارد؟ در حالى كه آنچه از ما پنهان، و چشمانمان از ديدن آن قاصر و عقلمان از دركش ناتوان، و پرده هاى غيب ميان ما و آنها فاصله افكنده، بس عظيم تر است، آن كس كه قلبش را از همه چيز تهى كند و فكرش را به كار گيرد می بیند چگونه عرش را برپا ساخته و مخلوقاتت را آفريده اى، كُرات آسمان را در هوا معلّق كرده و زمينت را بر روى امواج آب گسترده اى [پس] به يقين ديده فهمش باز؛ عقلش مبهوت؛ شنوائي اش حيران، و انديشه اش سرگردان مى ماند!».

امام علي(عليه السلام) در خطبه 160 «نهج البلاغه» به سراغ جهان خلقت مى رود و از عظمت آن، سخن مى گويد؛ سخنى بسيار عميق و پرمايه؛ و نشان مى دهد جهانى را كه مى بينيم و درك مى كنيم با تمام عظمتى كه دارد در برابر آنچه نمى بينيم و درك نمى كنيم قطره اى در برابر درياست، مى فرمايد: ([خداوندا] آنچه از مخلوقات را مشاهده مى كنيم و از قدرتت در شگفتى فرو مى رويم و وصف عظمت سلطنت تو را بيان مى كنيم، چه اهمّيّتى دارد؟! در حالى كه آنچه از ما پوشيده و پنهان است و چشمانمان از ديدن آن قاصر و عقل ما در برابر دركشان ناتوان است و پرده هاى غيب ميان ما و آنها فاصله افكنده، بس عظيم تر است)؛ «وَ مَا الَّذِي نَرَى مِنْ خَلْقِكَ، وَ نَعْجَبُ لَهُ مِنْ قُدْرَتِكَ، وَ نَصِفُهُ مِنْ عَظِيمِ سُلْطَانِكَ، وَ مَا تَغَيَّبَ عَنَّا مِنْهُ، وَ قَصُرَتْ أَبْصَارُنَا عَنْهُ، وَ انْتَهَتْ عُقُولُنَا دُونَهُ، وَ حَالَتْ سُتُورُ الْغُيُوبِ بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُ أَعْظَمُ».
آرى، آنچه امروز مى بينيم [با آن كه علوم و دانش ها در مورد جهان آفرينش فوق العاده گسترش پيدا كرده است] در برابر آنچه نمى بينيم و درك نمى كنيم بسيار كوچك است. دانشمندانِ امروز از عوالمى خبر مى دهند كه كره زمين ما در برابر آن مانند نقطه كوچكى است در گوشه كتاب بزرگى از يك كتابخانه عظيم! از كرات بزرگى در آسمان خبر مى دهند كه سى ميليارد برابر كره زمين است! از سياه چاله هاى بزرگى سخن مى گويند كه سه ميليارد برابر خورشيد ماست [سياه چاله ها اجرام فوق العاده سنگينى اند كه همه چيز را در خود جذب مى كنند؛ حتى نور را كه در برخورد با ساير اجرام بازگشت دارد. به همين دليل در نظر ما در پهنه آسمان، به صورت چاله هاى سياهى خودنمايى مى كنند].
در همين كره زمينِ ما كه سياره بسيار كوچكى است، ميليون ها نوع گياه و حيوان در اعماق درياها و جنگل ها وجود دارد كه هنوز ديده تيزبين دانشمندانِ امروز آن را شناسايى نكرده است.
آرى، عالَم مُلك و ملكوت، آن قدر گسترده است كه عقول از درك آن، عاجز است و افكار درباره آن حيران و توجّه به اين حقيقت ما را به عظمت آفريننده آن آشنا مى سازد و اين بزرگ ترين درس توحيد و خداشناسى است. در حديثى از امام سجاد على بن الحسين(عليهما السلام) مى خوانيم كه فرمود: «لَوِ اجْتَمَعَ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ أَنْ يَصِفُوا اللَّهَ بِعَظَمَتِهِ لَمْ يَقْدِرُوا»(1)؛ (اگر تمام اهل آسمان و زمين جمع شوند كه عظمت خدا را به وصف درآورند، قادر نيستند!).
سپس در تكميل اين سخن مى افزايد: ([آرى!] آن كس كه قلبش را از همه چيز تهى كند و فكرش را به كار گيرد تا بداند چگونه عرش را برپا ساخته اى و مخلوقاتت را آفريده اى، چگونه كُرات آسمان را در هوا معلّق كرده اى، و زمينت را بر روى امواج آب، گسترده اى، به يقين ديده فهمش وا مى ماند؛ عقلش مبهوت مى شود؛ شنوايى اش حيران، و انديشه اش سرگردان مى ماند!!)؛ «فَمَنْ فَرَّغَ قَلْبَهُ، وَ أَعْمَلَ فِكْرَهُ، لِيَعْلَمَ كَيْفَ أَقَمْتَ عَرْشَكَ، وَ كَيْفَ ذَرَأْتَ(2) خَلْقَكَ، وَ كَيْفَ عَلَّقْتَ فِي الْهَوَاءِ سَمَاوَاتِكَ، وَ كَيْفَ مَدَدْتَ عَلَى مَوْرِ(3) الْمَاءِ أَرْضَكَ، رَجَعَ طَرْفُهُ(4) حَسِيراً(5)، وَ عَقْلُهُ مَبْهُوراً(6)، وَ سَمْعُهُ وَالِهاً، وَ فِكْرُهُ حَائِراً».
امام(عليه السلام) در اين تعبيرات زيبا و پرمعنا انگشت اشارت روى چهار موضوع از عظمت آفرينش نهاده: برپا كردن عرش، آغاز آفرينش، معلّق بودن كرات در آسمان و پيدايش زمين از زير آب كه هر يك از ديگرى شگفت انگيزتر است و به دنبال آن روى چهارگونه از آثار حيرت و سرگردانى تكيه كرده: خستگى چشم، مبهوت شدن عقل، واله شدن گوش، حيران شدن فكر.
درباره تفسير عرش، سخن بسيار است؛ اما آنچه از «آية الكرسى» استفاده مى شود اين است كه عرش، عالمى است فوق اين آسمان و زمينى كه ما مى بينيم؛ زيرا مى فرمايد: «وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَواتِ وَ الْأَرْضَ» [توجّه داشته باشيد كه شاهان سابق داراى دو گونه تخت بودند: تخت كوتاهى كه كرسى ناميده مى شد و در روزهاى عادى از آن استفاده مى كردند و تخت بلندپايه اى كه عرش نام داشت و در اعياد و روزهاى رسمى بر فراز آن مى نشستند؛ سپس اين دو تعبير كنايه اى از درجات مختلف عظمت شد. قرآن آسمان و زمينى را كه ما مى بينيم كرسى خدا مى شمارد؛ بنابراين عرش او مرتبه اى بالاتر از آن است]. از اين رو ممكن است عرش اشاره به عالَم ماوراء طبيعت يعنى عالَم فرشتگان و كرّوبيان باشد(7) يا عالَمى از جهان مادّه، ماوراى آنچه در دسترس ماست.
جمله «وَ كَيْفَ مَدَدْتَ عَلَى مَوْرِ الْمَاءِ أَرْضَكَ» ممكن است اشاره به «دحو الارض» و سر برآوردن خشكى ها از زير آبها باشد؛ زيرا در آغاز تمام كره زمين را آب فرا گرفته بود؛ به تدريج آبها در خُلَلَ و فُرَجِ زمين فرو رفت و خشكى ها از زير آب پيدا شدند.
آرى، به يقين هر چه انسان درباره نظام جهان آفرينش و شگفتى هاى آن، چه در مورد آغاز خلقت و چه در ادامه راه مى انديشد، حيران تر مى شود؛ حيرتى آميخته با عشق آفريننده اين دستگاه با عظمت و حيرتى توأم با شناخت و معرفت ذات پاك او.(8)