آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

از ديدگاه امام علي(ع) پیروزی و موفقیت در گرو سه چیز است: «اندیشیدن در اصل کار» و «عمل کردن با بصیرت و آگاهی» و «مطالعه درباره نتیجه آن کار» که آیا به سود انسان است یا به زیان او؟ درباره دليل آن، امام(ع) می فرماید: «آن کس که بدون آگاهی و مطالعه کافی به انجام کار بپردازد همچون کسی است که از بیراهه می رود ولی آن کس که از روی آگاهی عمل می کند همچون رهروی است که در جاده روشن گام بر می دارد و بزودی به مقصد می رسد».

امام علي(عليه السلام) در بخشی از خطبه 154 «نهج البلاغه» مى فرمايد: (آن كس كه با چشم دل مى بيند و با بينايى عمل مى كند بايد در آغازِ هر كار بينديشد كه آيا آن عمل به سود اوست يا به زيان او؛ اگر به سود اوست ادامه دهد و اگر به زيانش مى باشد از عمل باز ايستد)؛ «فَالنَّاظِرُ بِالْقَلْبِ، الْعَامِلُ بِالْبَصَرِ، يَكُونُ مُبْتَدَأُ عَمَلِهِ أَنْ يَعْلَمَ: أَ عَمَلُهُ عَلَيْهِ أَمْ لَهُ؟! فَإِنْ كَانَ لَهُ مَضَى فِيهِ، وَ إِنْ كَانَ عَلَيْهِ وَقَفَ عَنْهُ». در واقع، امام(ع) شرط پيروزى را سه چيز شمرده كه هر سه از شاخه هاى علم و دانش است. انديشيدن در اصلِ كار و عمل كردن با بصيرت و آگاهى و مطالعه درباره نتيجه آن كار كه آيا به سود اوست يا زيانش؟
سپس به دليل آن پرداخته و با تشبيه زيبايى، فرق ميان عالِم و جاهل را روشن مى سازد و مى فرمايد: (؛ زيرا آن كس كه بدون آگاهى [و مطالعه كافى] به انجام دادنِ كار پردازد همچون كسى است كه از بى راهه مى رود و چنين كسى هر قدر جلوتر مى رود از منزلِ مقصود فاصله بيشترى مى گيرد؛ ولى آن كس كه از روى آگاهى عمل مى كند همچون رهروى است كه در جاده روشن گام بر مى دارد [و به زودى به مقصد مى رسد])؛ «فَإِنَّ الْعَامِلَ بِغَيْرِ عِلْمٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ طَرِيقٍ، فَلَا يَزِيدُهُ بُعْدُهُ عَنِ الطَّرِيقِ الْوَاضِحِ إِلَّا بُعْداً مِنْ حَاجَتِهِ، وَ الْعَامِلُ بِالْعِلْمِ كَالسَّائِرِ عَلَى الطَّرِيقِ الْوَاضِحِ».
چه تشبيه جالبى! افراد دانا و نادان هر دو در تلاشند؛ ولى دانا چون در جاده اصلى حركت مى كند لحظه به لحظه به مقصد نزديك تر مى شود؛ ولى نادان چون در بى راهه گام بر مى دارد لحظه به لحظه از مقصد دورتر مى شود و به تعبير ديگر تلاش هاى او نتيجه معكوس دارد. در سخنان رسول خدا(صلى الله عليه وآله) تعبير جالب ديگرى از اين مطلب نقل شده است: «مَنْ عَمِلَ عَلَى غَيْرِ عِلْمٍ كَانَ مَا يُفْسِدُ اَكْثَرَ مِمَّا يُصْلِحُ»(1)؛ (كسى كه بدون آگاهى عملى انجام دهد آنچه را خراب مى كند بيش از آن است كه آباد مى كند) و در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «اَلْعَامِلُ عَلَى غَيْرِ بَصِيرَةٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ الطَّرِيقِ لَا يَزِيدُهُ سُرْعَةُ السَّيْرِ إِلَّا بُعْداً عَنِ الطَّرِيقِ»(2)؛ (كسى كه بدون آگاهى عمل كند مانند رهروى است كه در غير مسير گام بر مى دارد كه هر چه سريع تر سير كند از مقصد دورتر مى شود).
و در پايان اين بخش امام(عليه السلام) چنين نتيجه مى گيرد که: (حال كه چنين است هر شخص بايد بنگرد آيا [به سوى مقصد] پيش مى رود يا به عقب باز مى گردد؟!)؛ «فَلْيَنْظُرْ نَاظِرٌ أَ سَائِرٌ هُوَ أَمْ رَاجِعٌ؟!». اين تعبير نشان مى دهد كه افراد ناآگاه نه تنها با تلاش هاى خود به مقصد نزديك نمى شوند؛ بلكه گاهى با تلاش هاى خود درست در جهت ضد آن گام بر مى دارند.(3)